Parmenides i jego rozważania o bycie

W czasach Parmenidesa głównym przedmiotem dociekań filozoficznych był od dawna rozważany problem powstania świata i jego dziejów. Jońscy filozofowie przyrody, trzej myśliciele z Miletu: Tales, Anaksymander i Anaksymenes, a później również Heraklit, starali się ustalić, na podstawie obserwacji zjawisk fizycznych, czym jest archéarchéarché rozumiane jako pierwsza przyczyna świata. Myśliciele pragnęli odkryć, w jaki sposób otaczające ich rzeczy powstają i giną. Jońscy filozofowie przyrody uważali, iż arché charakteryzuje wewnętrzny ruch tożsamy z życiem. Pogląd ten określamy mianem hylozoizmuhylozoizmhylozoizmu, z którego to zrezygnował w swoich rozważaniach Parmenides. Twórca szkoły eleackiej wykonał krok bardziej radykalny, uznając, że to, co istnieje jako byt, istnieje samo przez się i nie podlega żadnej zmianie. Zmiana nie istnieje, a to wynika z analizy samego pojęcia bytu. Byt to jest to, co istnieje, niebyt to to, co nie istnieje, a więc niebyt nie istnieje i nie można o nim niczego prawdziwego ani pomyśleć, ani orzekać. Skoro nie istnieje niebyt, to nie ma stawania się ani żadnej zmiany. Wszelkie stawanie się bowiem zakłada niebyt – jeżeli staje się, to wcześniej go nie było. Byt nie ma początku, bo musiałby powstać z niebytu, a niebytu nie ma. Byt nie ma końca, jest wieczny, jest ciągły, bo każda przerwa byłaby niebytem. Jest nieruchomy i niezmienny, niepodzielny, bo część bytu byłaby niebytem. Byt jest więc stały i jeden, jest przeciwieństwem stawania się i mnogości. Parmenides odrzucał koncepcje, które włączały procesy powstawania i ginięcia w obszar bytu i odwoływały się do kategorii przeciwieństw: jońskie arché jako zasady zmiany, pitagorejskie pary przeciwieństw oraz heraklitejski wariabilizmwariabilizmwariabilizm. Mędrzec z Elei zajął zupełnie nowe stanowisko: zamiast o świecie uczył o niezawodnej drodze do prawdy i wiedzy, którą przeciwstawiał mniemaniu, tak jak rozum przeciwstawiał zmysłom. Odrzucając doświadczenie, odkrył metodę dedukcyjnego rozumowania.

ROLBrbCjDxJXC1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny z brodą. Włosy i broda są falujące, nos wydatny. Mężczyzna patrzy na wprost.

Parmenides (ok. 540 – ok. 470 r. p.n.e), filozof i polityk z Elei, uznawany jest za ucznia wędrownego myśliciela oraz poety Ksenofanesa, a także Ameiniasa, przedstawiciela pitagoreizmu. Jego główne dzieło, O naturze, zostało sporządzone w postaci poematu, z którego do czasów współczesnych zachowały się jedynie fragmenty. Parmenides ufundował tak zwaną szkołę elejską, której najsłynniejszymi przedstawicielami, oprócz samego założyciela, byli Zenon z Elei oraz Melissos z Samos. Filozofa uznaje się również za twórcę kodeksu prawnego sporządzonego dla obywateli jego rodzinnego miasta.

Dociekania jońskich filozofów przyrody zawierają się w obszarze rozważań kosmologicznychkosmologiakosmologicznych, nakierowanych na ustalenie za pomocą logosu pierwotnej przyczyny powodującej powstawanie rzeczy. Przedstawiciele szkoły eleackiej, których kierunek poszukiwań filozoficznych wyznacza Parmenides, pragnęli ustalić właściwości bytu oraz sposoby jego poznania. Obydwie szkoły możemy potraktować jako odmienne sposoby uprawiania filozofii. Jońscy filozofowie przyrody starali się ustalić za pomocą logosu prawa rządzące wszechświatem. Eleaci natomiast, skupiając się na badaniu bytu, umożliwili rozwój aż trzech dziedzin filozoficznych: metafizyki (ontologiiontologiaontologii) – ponieważ rozważali, czym jest byt w swojej istocie, epistemologiiepistemologiaepistemologii – ponieważ interesowali się tym, w jaki sposób zachodzi jego poznanie, oraz logiki – dowodząc, że byt jest niezmienny i jeden.

RleuOmyZFuwLr

Zdjęcie przedstawia zapisane w języku greckim słowo logos.

Prawda i mniemania

Rekonstrukcja rozważań Parmenidesa jest niezwykle trudna, gdyż zapis poematu O naturze nie jest kompletny. Do czasów współczesnych zachował się prolog utworu, niemal w całości część pierwsza (O niewzruszonej Prawdzie), a także fragmenty drugiej części (O zawodnych mniemaniach ludzkich). Napisany przez filozofa utwór wierszowany został sporządzony w formie stylizowanej na efekt boskiego objawienia, zesłanego na niego przez boginię Dike, uosabianą w mitologii greckiej ze sprawiedliwością. Myśliciel prezentuje w nim dwie drogi poznania: drogę prawdy i drogę mniemań. Obie drogi wzajemnie się wykluczają, a podążając jedną, trzeba odrzucić drugą.

RvuHlkeArUFHJ

Obraz przedstawia uciekającego mężczyznę. Nad nimi dwie kobiety ze skrzydłami. Jedna trzyma pochodnię, druga trzyma w dłoni coś, co przypomina procę. U stóp uciekającego człowieka leży martwy, nagi mężczyzna. W tle pełnia księżyca.

Poemat opisuje podniebną podróż „męża wiedzącego” (prawdopodobnie samego Parmenidesa) z domu Nocy do domu bezimiennej świetlanej bogini, która, zwracając się do filozofa, przemawia:

Droga prawdy

Droga prawdy, według Parmenidesa, to droga mędrca. Na tej drodze jedynym przewodnikiem jest rozum, który prowadzi do zdobycia wiedzy rzetelnej, a cechuje ją teza:

Zdaniem Parmenidesa, we wszelkim badaniu możliwe są dwie logicznie spójne możliwości, wzajemnie się wykluczające – przedmiot badań istnieje lub nie istnieje. Możemy badać tylko to, co istnieje, a tego, co nie istnieje, nie ma i nie można go badać. Myśliciel stwierdza, że jedynie byt jest tym, co możliwe do wyrażenia i pomyślenia, z czego wyprowadza on kolejny wniosek: skoro byt jest, to nigdy nie powstaje, ani też nie ginie. Wykluczone są jego narodziny z niebytu, ponieważ ten nie istnieje. Parmenides zarzuca „zwykłym śmiertelnikom”, że w swoich przekonaniach nigdy nie rozróżniają tego co „jest” od tego, co „nie jest”.

Parmenidejskie twierdzenie wyrażające drogę prawdy stanowi jeden z pierwszych przykładów sformułowania zasady niesprzeczności, zgodnie z którą w przypadku dwóch zdań sprzecznych tylko jedno jest prawdziwe. Formuła, którą filozof przedstawia metaforycznie jako dar zesłany mu przez boginię, stanie się fundamentem logiki stworzonej przez Arystotelesa.

R1QIzYj2ikAqQ

Zapis przedstawiający niesprzeczność: „nieprawda, że” otworzyć nawias p „i” nieprawda, że p zamknąć nawias.

Zenon z Elei, wierny uczeń Parmenidesa, uzasadniał niezmienność Parmenidejskiego bytu poprzez metodę logicznego dowodzenia określaną mianem „dowodzenia nie wprost” (łac. reductio ad absurdum – sprowadzenie do sprzeczności), polegającego na doprowadzeniu stanowiska oponenta do sprzeczności.

Drugim, obok Zenona, obrońcą Parmenidesa był uczeń Melissos z Samos, który przewyższył radykalizmem swego mistrza, twierdząc, że wszechbyt jest nie tylko niezmienny, nieruchomy, ale też pozbawiony kształtu, nieskończony i przestrzennie nieograniczony.

Droga mniemań

Droga mniemań to droga zwykłych śmiertelników, którą cechuje fałszywe przeświadczenie, o tym, że: „jest i to co jest, i to co nie jest”. Droga ta wiąże się z poznaniem zmysłowym. Bodźce odbierane za pomocą wzroku, słuchu czy też dotyku umacniają człowieka w przekonaniu, że wszystko podlega procesom powstawania i ginięcia. Filozof oznajmia w swoim poemacie, że doksadoksadoksa, czyli sfera mniemań, stanowi obszar wiedzy niemożliwej do zweryfikowania, a tym samym niepewnej. Parmenides przekonuje, że jedynie poznanie na drodze logosu umożliwia dostęp do prawdy.

RzccvBxHITZwA1

Fragment fresku przedstawia mężczyznę w średnim wieku odzianego w szatę do ziemi. Mężczyzna jest boso. Trzyma w dłoni drewnianą tabliczkę.

W drugiej części poematu niektórzy badacze Parmenidesa rozpoznają jeszcze trzecią drogę nazywaną drogą mniemań prawdopodobnych. Drogą tą podążają śmiertelnicy uchylający się od decyzji, błąkający się między drogami, którzy być może odkryli, że „jest” i „nie jest” to nie to samo, ale nie dokonują między nimi wyboru, lecz traktują je jakby były tym samym.

Niestety, poznawalne są zarówno prawda, jak i mniemania. Problem polega na tym, że należy je skutecznie odróżnić. Parmenides zarzucał swoim poprzednikom, a zwłaszcza pitagorejczykom, że poszli drogą błędnego mniemania, nazywając ich „dwugłowymi”.

Teoria Parmenidesa inspirowała największych filozofów starożytnej Grecji do poszukiwania alternatywnych rozstrzygnięć problemów bytu‑niebytu. Bezpośredni uczniowie Parmenidesa, Zenon z Elei i Melissos z Samos, zasłynęli jako rzecznicy monizmu, czyli jednego i niezmiennego bytu.

Eleaci twierdzili, że ufać powinniśmy bardziej rozumowi, który rozpoznaje stałość, niż naszym zmysłom, które doświadczają zmienności. Zmienność jest pozorem, a prawdziwą rzeczywistość stanowi przedmiot dociekań rozumu. Rozum zaś, opierając się na pierwotnych oczywistościach i konsekwencji logicznej, może dowieść, że byt jest niezmienny i dokładnie jeden.

Naukę o niezmienności bytu przejął Platon dla swej teorii idei, a rozróżnienie wiedzy prawdziwej i złudnej stało się dzięki eleatom stałym założeniem myśli greckiej.

Słownik