Na początku naszych rozważań warto zadać sobie pytanie, jak rozumieć samo pojęcie godności ludzkiej. W słowniku filozoficznym czytamy, iż godność to szczególna wartość, którą reprezentuje każdy człowiek […] jako istota rozumna i wolna […] i która zasługuje na szacunek innych.

Definiując pojęcie godności, filozofowie odwołują się też często do poglądów Immanuela Kanta, którego zasady etykietykaetyki nazywa się czasem zasadami godności ludzkiej. Kant zaś poucza krótko:

RRt69LtrUApGp1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego włosy są ufryzowane. Nad uszami ułożone w dwa loki. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę z haftowanymi falbanami na piersi i przy mankietach. W prawej ręce trzyma otwartą książkę.

Zagadnienie szczególnej wartości człowieka pojawia się w dziejach myśli ludzkiej oczywiście na wiele wieków przed oświeceniową filozofią Kanta. Już biblijni pisarze i antyczni filozofowie, choć nie posługiwali się wprost terminem „godność”, to jednak uznawali istnienie specyficznej wartości i niepowtarzalności ludzkiej osoby. Według Biblii wartość ta polega na podobieństwie człowieka do Boga. Już na samym początku Pisma Świętego, w Księdze Rodzaju czytamy, iż Stworzył […] Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył, a słowa z Psalmu VIII, według których człowiek jest niewiele mniejszym od istot niebieskich, wskazują na niezwykłe miejsce istoty ludzkiej we wszechświecie. Z kolei greccy i rzymscy filozofowie widzieli wielkość człowieka w nieśmiertelności i rozumności jego duszy. Dusza odróżnia ludzi od wszelkich innych istot, pozwala im wybierać dobro oraz praktykować je w postaci cnotliwego życia.

Mowa o godności człowieka

Problematyką godności interesowano się w sposób szczególny w renesansie. Najsłynniejszym dziełem z tego okresu, w całości poświęconym temu zagadnieniu, jest Mowa o godności człowieka (1486) włoskiego filozofa Giovanniego Pico della Mirandoli.

Rc3hZDjoGI6LZ1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Jest ukazane jego popiersie i lewy profil. Mężczyzna ma długi nos, wydatne usta i wyraźnie zaznaczony drugi podbródek. Jego włosy są długie, falujące na końcach, opadają wzdłuż twarzy. Mężczyzna ma na głowie niewielką czapkę. Ubrany jest w mocno marszony kubrak.

Tekst Mirandoli, który był znany staropolskim poetom, ma szczególne znaczenie dla rozważanych przez nas kwestii: prawdopodobnie pod jego wpływem powstała Pieśń XIX Jana Kochanowskiego, znana jako Pieśń o dobrej sławie. Według włoskiego filozofa, uprzywilejowana pozycja człowieka polega na tym, że jest on mikrokosmosem odzwierciedlającym stworzony przez Boga wszechświat. Aniołowie, będąc jedynie istotami duchowymi, nie mogą stanowić wizerunku Boskiego dzieła, może nim być jedynie człowiek, który posiada zarówno pierwiastek duchowy – ma bowiem duszę, jak i – ze względu na swe ciało – pierwiastek zwierzęcy. Pico zwraca uwagę, że człowiek, będąc świadomym swego niezwykłego miejsca w kosmosie, przy pomocy duchowych zdolności może kształtować siebie i wpływać na własny los. Tak więc może stoczyć się do rzędu bydląt, jak i wznieść do poziomu istot boskich. Jest twórcą i rzeźbiarzem własnego losu, bowiem, podobnie jak Bóg, posiada wolną wolę i rozum.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Zagadnienie godności człowieka powracało w dziejach myśli ludzkiej wielokrotnie, jak choćby we wspomnianej już filozofii Kanta. Przypomnimy tu jednak tylko o jednym, ważnym dla nas tekście – Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, uchwalonej przez ONZOrganizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ)ONZ w 1948 r. Zapoczątkowała ona proces, który nazwano „rewolucją godności człowieka”, i nadała kształt nowoczesnemu pojmowaniu ludzkiej wartości. Zgodnie z zawartymi w niej postulatami, człowiek ma „przyrodzoną godność”, która wynika z posiadania rozumu i sumienia oraz z przynależenia do braterskiej wspólnoty ludzkiej.

Współczesne koncepcje godności człowieka

W cieniu dwóch wielkich tragedii XX wieku, którymi były wojny światowe, i niejako w odpowiedzi na nie, powstawała myśl wybitnego żydowskiego filozofa, Emmanuela Lévinasa. Można powiedzieć, że głównym jej tematem była kwestia wartości każdej osoby ludzkiej. Zbrodnie totalitarne dokonywano w oparciu o przekonanie, że ludzie są tylko statystyką. Człowiek nie posiada absolutnej wartości sam w sobie, może zostać zniszczony wyłącznie ze względu na przynależność do określonego narodu, poglądu czy religii, których się nie akceptuje. Lévinas usiłował odpowiedzieć na ten powszechny w czasach wojny upadek godności ludzkiej. W swoich dziełach pisał o Innym, który jest kimś bardzo do mnie podobnym, a zarazem odmiennym. Ów Inny odsłania przede mną cały nieskończony świat jego własnego życia oraz jego osobistej głębi, zaprasza mnie do uczestniczenia w nim, ale także prowokuje do ważnego wyboru etycznego: czy zaakceptuję inność drugiego człowieka, przyznając mu taką samą wartość, jaką nadaję samemu sobie, czy też odrzucę ją, jednocześnie samego siebie skazując na niepełny rozwój swojej własnej osoby. Lévinas, a za nim m.in. Karol Wojtyła, wyrażali bowiem przekonanie, że dojrzewamy i spełniamy się dopiero wtedy, gdy otwieramy się na drugiego człowieka, widząc w nim kogoś nam podobnego, a zarazem doceniając jego odmienność.

Renesansowa i współczesna koncepcja godności człowieka

Mając już pewne wyobrażenie o zagadnieniu godności, można porównać koncepcje godności człowieka w dwóch utworach pochodzących z różnych epok.

Już na pierwszy rzut oka widać, że oba wiersze znacznie się od siebie różnią, przede wszystkim dzieli je dystans czasowy: pieśń Kochanowskiego pochodzi z wieku XVI (wyd. 1586), wiersz Herberta zaś – z lat 70. ubiegłego stulecia (wyd. 1974). Zwróćmy uwagę, że w żadnym z omawianych utworów termin „godność” nie pojawia się wprost, jednocześnie i w jednym, i w drugim tekście występują pojęcia i refleksje, które łączą się z zagadnieniem szczególnej wartości istoty ludzkiej. I tak Kochanowski zamiast o godności mówi o „dobrej sławie”: wierność wartościom z nią związanym powoduje, że człowiek zyskuje nagrodę – nieśmiertelne, cieszące się szacunkiem potomnych „imię”. Kto dba o dobrą sławę, ten żyje i umiera godnie. Natomiast Herbert posługuje się mową symboli, zgodnie z poetyką jego wiersza człowiek, który chce zachować swój honor i człowieczeństwo, musi być „wyprostowany”. Znamienne jest też to, iż człowiek ma bronić ludzkiej godności, dlatego że ona sama w sobie jest wartością. Nie czeka go za to żadna nagroda, przeciwnie: to, czego może się spodziewać, to jedynie nadejście „ciemnego kresu” i „nicości”.

Przesłanie renesansowego artysty daje nadzieję, że za trud godnego życia czeka nagroda, natomiast współczesny poeta nie widzi już tej perspektywy i każe dbać o wartości ludzkie ze względu na nie same, a nie z racji na inne, głębsze motywy. Oto pierwsze wnioski wynikające z porównania obydwu odległych czasowo utworów. Żeby przejść do następnych, trzeba dokładniej przyjrzeć się omawianym lirykom.

Słownik