Przeczytaj
W cieniu gigantów
Państwo żydowskie w Palestynie, po osiągnięciu szczytu potęgi za rządów króla Salomona (960‑932 r. p.n.e.), ulegało podbojom kolejnych mocarstw starożytnego świata: Asyryjczyków, Babilończyków, Persów oraz Macedończyków. Brutalny podbój asyryjski, a następnie „niewola babilońska” – masowe deportacje Żydów z Judei – sprawiły, że nastanie władzy perskiej odbierano jako odzyskanie utraconej wolności. Sytuacja jednak uległa zmianie pod rządami hellenistycznej dynastii Seleukidów, kiedy doszło do sprofanowania II Świątyni Jerozolimskiej. W odpowiedzi Żydzi rozpoczęli wielkie powstanie pod wodzą Judy Machabeusza zakończone odzyskaniem niepodległości w 141 r. p.n.e. Zwycięskie powstanie zapoczątkowało w Palestynie rządy dynastii Machabeuszy (hasmonejskiej).
Ten, kto nigdy nie widział świątyni Heroda, nigdy w swym życiu nie widział wspaniałej budowli.
Sytuacja zmieniła się znowu, gdy w 63 r. p.n.e. Judeę podbili Rzymianie i pozbawili Żydów pełnej samodzielności politycznej. Rzymski wódz Pompejusz po zdobyciu Jerozolimy zaprowadził własne porządki: zniósł monarchię, zniszczył fortyfikacje, a na czele podbitego kraju postawił arcykapłana Świątyni Hirkana, pozostawiając przy nim swojego doradcę. Pogromca Pompejusza w rzymskiej wojnie domowej Juliusz Cezar uszanował decyzje poprzednika, chociaż realną władzę w Judei przekazał wyznaczonemu przez siebie prokuratorowi Antypatrowi. Walki, które wybuchły w Rzymie po zamordowaniu Cezara w 44 r. p.n.e., wpłynęły także na sytuację w Judei: skorzystał na nich zręcznie lawirujący pomiędzy zwaśnionymi stronami, okrutny, chciwy i cyniczny Herod, syn Antypatra, któremu Rzymianie przekazali koronę.
Obcy wśród swoich
Herod Wielki, w którego żyłach płynęła odziedziczona po matce nabatejska krew, był Idumejczykiem i pochodził z obszarów niedawno włączonych do państwa żydowskiego. Z tego powodu traktowany był przez Żydów jako obcy. Aby zdobyć przychylność poddanych, dbał o bezpieczeństwo kraju oraz kazał wybudować na miejscu Drugiej Świątyni, kolejną Świątynię, jeszcze wspanialszą od poprzedniej. Niemniej Żydzi zarzucali mu służalczość wobec Rzymu oraz nazbyt ostentacyjne manifestowanie przywiązania do kultury greckiej. Funkcjonujący w nieprzyjaznym otoczeniu Herod w sposób niezwykle brutalny zwalczał swoich przeciwników politycznych. Nie wahał się nawet uśmiercać członków najbliższej rodziny, żony oraz pierworodnego syna Antypatra. Podobno zgorszony postępowaniem Heroda cesarz rzymski Oktawian August, wiedząc o żydowskim zakazie spożywania wieprzowiny, zauważył cierpko: Wolałbym być świnią Heroda niż jego synem
.
Następcami Heroda Wielkiego zostali jego potomkowie i imiennicy: Herod Antypas oraz Herod Agryppa I (który zmarł w 42 r. n.e.). Na czasy rządów pierwszego z nich przypada męczeńska śmierć Jezusa Chrystusa, a tym samym początek chrześcijaństwa. Drugi utrzymał silną pozycję dynastii, przyjaźniąc się z obłąkanym cesarzem rzymskim Kaligulą (37–41 r.). Potwierdzeniem jego silnych wpływów był znaczący udział w wyniesieniu do władzy cesarskiej Klaudiusza (41–54 r.), stryja nieobliczalnego Kaliguli.
Wichrzyciele i buntownicy
Kolejni Herodowie próbowali lawirować pomiędzy Rzymianami a własnymi poddanymi. Nie było to rzeczą prostą, gdyż Rzymianie częstokroć nie potrafili uszanować odmienności religijnej i obyczajowej Żydów. Drażniło ich zwalnianie wyznawców judaizmu od służby wojskowej ze względu na religijne nakazy związane z dietą (skomplikowane zasady koszerności narzucają Żydom szereg reguł dotyczących wytwarzania, przygotowania i serwowania jedzenia). Rzymian irytowało też odmawianie przez Żydów – ze względu na monoteistyczny charakter judaizmu – czci religijnej cesarzom.
Dodatkowy ferment powodowało nasilenie się nastrojów mesjanistycznych i apokaliptycznych. Rozpowszechniona wśród Żydów wizja końca świata i nadejścia wyzwoliciela Mesjasza, odnowiciela niepodległego państwa, zyskiwała rzesze zwolenników. Raz po raz Jerozolima stawała się areną ostrych zamieszek, jak chociażby w 26 r., gdy rzymski prokurator Poncjusz Piłat usiłował wprowadzić malowaną podobiznę cesarza do Świątyni. Podobny efekt wywołał zamiar umieszczenia tamże cesarskiego posągu za rządów Kaliguli. Klęska głodu pod koniec lat 40. sprawiła, że napięcie sięgnęło zenitu.
Ogólnonarodowe powstanie przeciwko Rzymianom wybuchło jednak dopiero w 66 r. Początkowe sukcesy Żydów zniweczyła zaciekła rywalizacja klanowa. Jednocześnie Rzymianie skierowali do Judei potężną, ok. 50‑tysięczną armię pod wodzą Wespazjana. Kampanię opóźniło nieco obwołanie go cesarzem po zamordowaniu Nerona. Ostatecznie Jerozolimę zdobył syn i następca Wespazjana Tytus, który doszczętnie zrujnował niepokorną stolicę Żydów. Rozmiary klęski powstańców tak ocenił francuski historyk Maurice Sartre:
Wschód rzymski. Prowincje i społeczeństwa prowincjonalne we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów (31 r. p.n.e. – 235 r. n.e.)Powstanie zakończyło się bezprecedensową klęską. Jerozolima w ruinie, Świątynia zniszczona. Nie było już ani Sanhedrynu, ani arcykapłana. Po raz pierwszy od ponad sześciuset lat zaprzestano składania ofiar.
Źródło: Maurice Sartre, Wschód rzymski. Prowincje i społeczeństwa prowincjonalne we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów (31 r. p.n.e. – 235 r. n.e.), Wrocław 1997, s. 400–401.
Dla społeczności żydowskiej otwierał się tym samym nowy rozdział w jej dziejach: zdecydowanego przeniesienia życia duchowego i kulturalnego poza Palestynę, do licznej i wpływowej diaspory.
Upadek i odrodzenie
Dramat obrońców twierdzy w taki sposób opisał ówczesny żydowski historyk, Józef Flawiusz: "Nieszczęśni ludzie, których konieczność wtrąciła w takie położenie, że zabicie żon i dzieci własną ręką wydało im się najmniejszym złem [nie] mogli jednak zapanować nad targającą ich rozpaczą po tym, czego dokonali, i mniemali, że wyrządzą krzywdę zabitym, jeśli bodaj na krótko ich przeżyją. Przeto złożyli jak najszybciej swój dobytek na jedno miejsce i podpalili go; następnie wybrali losem spomiędzy siebie dziesięciu, którzy mieli być zabójcami wszystkich. Potem każdy kładł się obok rozciągniętych ciał żony i dzieci i objąwszy je ramionami, nadstawiał ochoczo gardło pod ciosy tych, którzy spełniali tę nieszczęsną przysługę."
Po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej przez Tytusa Judea została zdegradowana do roli prowincji cesarskiej, zarządzanej wyłącznie przez rzymskiego prokuratora. Wstrząs wywołany brutalnym stłumieniem powstania umocnił jednak spójność społeczności żydowskiej. Żydzi wspólnie czytali ToręTorę i jednoczyli się wokół domów modlitwy, synagog, oraz lokalnych przywódców i nauczycieli duchowych – rabinów. Kolejne rzymskie represje, plany wprowadzenia zakazu obrzezania oraz utworzenia na miejscu Jerozolimy rzymskiej kolonii Aelia Capitolina sprawiły, że zdesperowani Żydzi po raz kolejny chwycili za broń. Cesarz Hadrian musiał zmobilizować wielką armię, aby stłumić kolejne zbrojne wystąpienie w Judei - powstanie Bar Kochby (132–135 r.). Ogromnym nakładem sił i środków udało się jednak Rzymianom zdusić bunt. W ramach represji utworzyli kolonię, którą zasiedlili weterani, dawni żołnierze rzymskich legionów. Żydów natomiast Rzymianie wygnali zarówno z Jerozolimy, jak i całej Judei, wcielonej do szerszej prowincji: Syro‑Palestyny. Odtąd każda próba przedostania się Żyda do świętego miasta miała być karana śmiercią.
Wprawdzie następcy Hadriana złagodzili nieco surowość represji, ale nigdy nie zgodzili się na odbudowę Świątyni. Aelia Capitolina funkcjonowała odtąd jako drugorzędna mieścina imperium zamieszkiwana przez 10 tys. ludzi. Choć stopniowo powracający do swojej dawnej stolicy Żydzi unikali represji, wciąż bywali obiektem drwin, nawet ze strony tak wykształconych i kulturalnych Rzymian jak cesarz‑filozof Marek Aureliusz (121–180 r.). Tenże, przejeżdżając przez miasto w drodze do Egiptu, głośno wyrażał obrzydzenie często zniesmaczony cuchnącymi i niechlujnymi Żydami
(jak pisał Simon Sebag Montefiore w książce Jerozolima. Biografia). W kolejnych wiekach miasto zaczęło odzyskiwać ważną pozycję; stało się to już za sprawą chrześcijan, którzy uznali miasto – miejsce męki Chrystusa – za centrum własnego świata.
Słownik
(stgr. autochthon – z tej ziemi, tuziemiec, tubylec; autos - sam; chthon - ziemia), tubylec, człowiek należący do rdzennej ludności danego obszaru
(gr. epigraphe - napis), dyscyplina badawcza polegająca na zbieraniu, analizowaniu i publikowaniu napisów wykonanych na materiale twardym (kamieniu, metalu, drewnie itp.)
siedmioramienny świecznik; najważniejsza dla tradycji żydowskiej jest menora, która była umieszczona w Świątyni Jerozolimskiej; rysunek menory został wpisany w godło państwa Izrael
dbałość o interesy własne, swojego miasta, środowiska itp. z pominięciem interesów ogółu
(łac. porticus), przednia część budowli przed głównym wejściem, zwykle wysunięta ku przodowi, z rzędem kolumn; w architekturze starożytnej Grecji również osobny budynek przed głównym wejściem
(hebr. sanhedrin, gr. synedrion - zebranie, rada), najwyższa żydowska kolegialna instytucja religijna i sądownicza w starożytnej Judei
Sulpicjusz Sewerus (łac. Sulpitius Severus lub Sulpicius Severus, ur. ok. 363 r., zm. ok. 420 r.)
w judaizmie siódmy dzień tygodnia (sobota), kultowy dzień odpoczynku trwający od piątkowego do sobotniego zachodu słońca
(hebr. Tora - nauka, pouczenie, prawo), pięć pierwszych ksiąg Biblii, najważniejszy tekst objawiony judaizmu
najwyższe wyróżnienie, jakie otrzymywał rzymski wódz za zwycięstwa odniesione na polu walki; rozróżniano dwa rodzaje triumfów: wielki triumf, podczas którego triumfator jechał przez Rzym na rydwanie, i owacja, gdy wódz jechał konno; w obu przypadkach prezentowano zagarnięte łupy oraz jeńców wojennych
Słowa kluczowe
Herod Wielki, Palestyna w starożytności, Judea, Żydzi, wojny żydowskie, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1984.
A.Krawczuk, Rzym i Jerozolima, Poznań 1987.
M. Sartre, Wschód rzymski. Prowincje i społeczeństwa prowincjonalne we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów (31 r.p.n.e. - 235 r.n.e.), Wrocław 1997.
S. Sebag Montefiore, Jerozolima. Biografia, Warszawa 2011.