Tadeusz Różewicz W świetle lamp filujących

w świetle lamp filujących
świat wyglądał inaczej

twarze żywych umarłych
i śpiących
twarze odwrócone

młode głowy ku sobie
skłonione

w świetle lamp kopcących
człowiek był zadomowiony
mocniej w radości
głębiej w trosce
cienie rozchwiane
odchodziły wracały rosły
słowa były cieplejsze
nieśmiałe
dom kołysał się
odpływał z trumną i kołyską

w świetle lamp filujących
nieskończoność była skończona
czas był uchwytny
przestrzeń zamknięta
w czterech ścianach
wystarczyło zamknąć oczy
aby znaleźć się
w czwartym wymiarze
wystarczyło otworzyć drzwi
żeby znaleźć się
w drodze do Emaus
spotkać Jezusa żywego
z ciała krwi i kości
który jeszcze nie rozpoznany
jadł rybę pieczoną
chleb plaster miodu

życie przeżywa się
idąc spotykając

w świetle lamp naftowych
kiedy nakręcano zegary i czas
pojawiły się na ścianie znaki
poezja rysowana Bruna
Mane – Tekel – Fares

o tych lampach
prawie wszystko wiedział
poeta z Drohobycza
„prawie”
bo wszystkiego
nikt nie wie
ani o swoich narodzinach
ani o śmierci

kiedy myślę o nim
i jego księdze
widzę go
jego okiem
w świetle lampy kopcącej
z ogromnym cieniem
przestrzelonej głowy
na ścianie

wspie Źródło: Tadeusz Różewicz, W świetle lamp filujących.

Przystępując do analizy i interpretacji utworu literackiego, należy pamiętać, że pod tymi pojęciami kryją się różne działania pracy z tekstem, które jednak ściśle się ze sobą łączą. Analiza polega na rozbiorze oraz zrozumieniu budowy dzieła. Interesuje nas jego struktura i poszczególne części kompozycyjne, układ wersyfikacyjny, język (gramatyka, składnia) oraz wykorzystane w utworze środki stylistyczne. Celem analizy jest wyodrębnienie i nazwanie elementów składowych utworu, a następnie odpowiedzenie sobie na pytania:

  • Czemu służy taka a nie inna budowa wiersza?

  • Dlaczego określone elementy zostały zastosowane w tekście?

  • Jakie są relacje między nimi?

W zależności od charakteru tekstu analizie możemy poddać całość utworu bądź jego poszczególne poziomy, np. jedynie jego ukształtowanie wersyfikacyjne bądź stylistyczne.

Interpretacja utworu poetyckiego to pogłębiony etap pracy z utworem. Bardzo często zazębia się on jednak z analizą formalną. Polega na wydobyciu i wyjaśnieniu sensu, wymowy utworu na podstawie jego treści, ale też umieszczeniu danego dzieła w szerszym kontekście, który jest sugerowany w samym tekście.

Jeśli potrzebujesz powtórzyć zagadnienia dotyczące analizy i i interpretacji, przypomnij sobie treść lekcji: Jak interpretować utwory poetyckie?PsERKHo6nJak interpretować utwory poetyckie?

Rodzaje kontekstów przydatnych przy interpretacji utworu literackiego

Interpretacja może dotyczyć poszczególnych elementów dzieła literackiego (np. symboli, metaforyki, motywów) bądź też dzieła w całości. Zarówno poszczególne elementy utworu, jak i jego całokształt mogą być rozważane jedynie w kontekście samego dzieła, ale często zdarza się, że poszukujemy dla nich także kontekstów zewnętrznych. Do najistotniejszych kontekstów interpretacyjnych, na które możemy się powołać, należą:

  • kontekst biograficzny – czynniki związane bezpośrednio z życiem autora utworu, które mogły wpłynąć na kształt dzieła,

  • kontekst historyczny bądź społeczny – czynniki historyczne oraz społeczne (stosunki międzyludzkie, obyczajowość epoki), które wpłynęły na powstanie utworu,

  • kontekst filozoficzny bądź religijny – sugerowane w utworze odniesienia do prądów filozoficznych, ideologii, także – przekonań religijnych,

  • kontekst historycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają np. do określonych prądów, kierunków, stylów literackich, ale też motywów czy tematów; w odwołaniu do tego kontekstu można też poszukiwać relacji interpretowanego utworu z innymi dziełami danego autora bądź innych twórców, które miały wpływ na jego powstanie,

  • kontekst teoretycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają np. do rodzajów, gatunków i odmian gatunkowych,

  • kontekst artystyczny (interdyscyplinarny) – odnalezienie w utworze elementów, które łączą go z innymi dziedzinami (dyscyplinami) sztuki, takimi jak malarstwo, architektura, rzeźba czy muzyka.

Należy pamiętać, że dla każdego tekstu poetyckiego istnieją różne konteksty interpretacyjne. Celem interpretacji jest ich odnalezienie, poprawne zrozumienie i opis. Pogłębioną analizę i interpretację utworu określa się mianem „eksplikacji”, czyli wyjaśnienia dzięki szczegółowemu przyjrzeniu się wszystkim elementom składowym utworu, ich rozbiorowi, poszukiwaniom jak najszerszych kontekstów dzieła.

Indeks górny Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200. Indeks górny koniec

Konteksty do wiersza Tadeusza Różewicza W świetle lamp filujących

Konteksty historycznoliterackie i biograficzne

Autor

RQGwxFEfXJzlS1
Tadeusz Różewicz (2006)
Źródło: Michał Kobyliński, licencja: CC BY-SA 2.5.

Wiersz W świetle lamp filujących pochodzi z tomu Zawsze fragment, wydanego w roku 1996. W kontekście przeszłości, do której odnosi się Różewicz, a także II wojny światowej, warto zwrócić uwagę, że w chwili wybuchu II wojny światowej urodzony w 1921 roku Różewicz miał 18 lat. Brał udział w walkach jako żołnierz AK a także, co było dla niego najtrudniejszym przeżyciem, stracił swojego starszego brata, Janusza, także poetę i żołnierza AK.

Bohater utworu Tadeusza Różewicza W świetle lamp filujących

R1JZaSyvod6qE1
Bruno Schulz, domena publiczna
Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons.

Bruno Schulz urodził się w roku 1892 roku w Drohobyczu, miasteczku na zachodniej Ukrainie, położonym niedaleko Lwowa. Tutaj spędził całe swoje krótkie życie, zginął zastrzelony na ulicy przez hitlerowca. Zajmował się twórczością pisarską, malarską i graficzną. Na jego dokonania literackie składają się Sklepy cynamonoweSanatorium pod Klepsydrą. W swojej prozie Schulz łączył elementy tradycji żydowskiej, kabałykabałakabały, oniryzmuoniryzmoniryzmu, psychoanalizypsychoanalizapsychoanalizy z niezwykłymi walorami artystycznymi. Jego dzieła stanowią jedne z najważniejszych i najbardziej inspirujących dokonań w literaturze polskiej. Z jego twórczości plastycznej najbardziej znane są ryciny z Xsięgi Bałwochwalczej. Jednak większość jego prac malarskich zaginęła. W roku 2001 odkryto malowidła ścienne w drohobyckiej „willi Landaua”, które Schulz namalował tuż przed swoją tragiczną śmiercią (19 listopada 1942 roku).

Tadeusz Różewicz Zwierciadło. Poematy wybrane. Lekcja literatury z Mieczysławem Porębskim

Lampę naftową wynalazł w roku 1853 Ignacy Łukasiewicz. Źródło światła takiej lampy stanowią rozżarzone w płomieniu nafty cząsteczki sadzy. Płomień ten podsycało powietrze przedostające się dołem przez ażurowy palnik, opatrzony szklanym cylindrem zapewniającym płomieniowi równomierność blasku i siłę. Przechodzący przez palnik włóknisty knot wymagał stałej troski i regulacji, gdyż bez tego pozostawiona sama sobie lampa zaczynała filować (z łac. filum – nić), wydobywała się z niej smużka sadzy, która unoszona ciepłem osiadała na suficie, a stamtąd opadała czarnymi, czepiającymi się wszystkiego płatkami, budząc popłoch i zamieszanie. Lampy były stojące, przenośne lub wiszące; osłaniane szklanymi kloszami o wyszukanym kształcie, nie pozbawione właściwego im piękna, ocieplały mieszkalne wnętrza i skupione w ich kręgu życie.

lam Źródło: Tadeusz Różewicz, Zwierciadło. Poematy wybrane. Lekcja literatury z Mieczysławem Porębskim, Kraków 1998, s. 38–39.

Symbolika religijna

Zmiana postawy Różewicza, który porzuca charakterystyczny dla jego wczesnej poezji ateizmateizmateizm. Inspiruje się dwoma fragmentami biblijnymi.

Aluzje i symbolika religijna w poezji Tadeusza Różewicza

Różewicz najczęściej odwołuje się do Biblii i symboliki sakralnej w tym celu, aby podkreślić przepaść między doświadczeniem profanumprofanumprofanum współczesnej cywilizacji, a sakralnym doświadczeniem epok minionych, aby uwypuklić dystans dzielący sytuację człowieka drugiej połowy XX wieku od dawnych, zapisanych w mitach i symbolach śródziemnomorskiej kultury, świadectw harmonii bytu. Aluzje biblijne są specyficznymi negatywnymi formami „równania kulturowego”. Odmierzają przepaść, dzielącą obydwa światy: przed apokalipsą wojny i po niej.

nap Źródło: Aluzje i symbolika religijna w poezji Tadeusza Różewicza, [w:] W. Gutkowski, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Filologia Polska XXXII - Nauki Humanistyczno-Społeczne, 1989, s. 81–82.

Pierwsze źródło inspiracji poety Biblią dotyczy wspólnej wędrówki Jezusa i jego dwóch uczniów do Emaus w dzień zmartwychwstania. Kończy się ona ucztą, podczas której zostaje przez nich rozpoznany.

1
Łk 24, 13-35
RGlhDdWo3WZMT1
Jan Wildens, Chrystus w drodze do Emmaus, domena publiczna

Tego samego dnia dwaj z nich byli w drodze do wsi, zwanej Emaus, oddalonej sześćdziesiąt stadiów od Jerozolimy. Rozmawiali oni z sobą o tym wszystkim, co się wydarzyło. Gdy tak rozmawiali i rozprawiali z sobą, sam Jezus przybliżył się i szedł z nimi. Lecz oczy ich były niejako na uwięzi, tak że Go nie poznali. On zaś ich zapytał: «Cóż to za rozmowy prowadzicie z sobą w drodze?» Zatrzymali się smutni. A jeden z nich, imieniem Kleofas, odpowiedział Mu: «Ty jesteś chyba jedynym z przebywających w Jerozolimie, który nie wie, co się tam w tych dniach stało». Zapytał ich: «Cóż takiego?» Odpowiedzieli Mu: «To, co się stało z Jezusem Nazarejczykiem, który był prorokiem potężnym w czynie i słowie wobec Boga i całego ludu; jak arcykapłani i nasi przywódcy wydali Go na śmierć i ukrzyżowali. A myśmy się spodziewali, że On właśnie miał wyzwolić Izrael. Tak, a po tym wszystkim dziś już trzeci dzień, jak się to stało. Nadto jeszcze niektóre z naszych kobiet przeraziły nas: były rano u grobu, a nie znalazłszy Jego ciała, wróciły i opowiedziały, że miały widzenie aniołów, którzy zapewniają, iż On żyje. Poszli niektórzy z naszych do grobu i zastali wszystko tak, jak kobiety opowiadały, ale Jego nie widzieli». Na to On rzekł do nich: «O nierozumni, jak nieskore są wasze serca do wierzenia we wszystko, co powiedzieli prorocy! Czyż Mesjasz nie miał tego cierpieć, aby wejść do swej chwały?» I zaczynając od Mojżesza poprzez wszystkich proroków wykładał im, co we wszystkich Pismach odnosiło się do Niego. Tak przybliżyli się do wsi, do której zdążali, a On okazywał, jakoby miał iść dalej. Lecz przymusili Go, mówiąc: «Zostań z nami, gdyż ma się ku wieczorowi i dzień się już nachylił». Wszedł więc, aby zostać z nimi. Gdy zajął z nimi miejsce u stołu, wziął chleb, odmówił błogosławieństwo, połamał go i dawał im. Wtedy oczy im się otworzyły i poznali Go, lecz On zniknął im z oczu. I mówili nawzajem do siebie: ‘Czy serce nie pałało w nas, kiedy rozmawiał z nami w drodze i Pisma nam wyjaśniał?’. W tej samej godzinie wybrali się i wrócili do Jerozolimy. Tam zastali zebranych Jedenastu i innych z nimi, którzy im oznajmili: ‘Pan rzeczywiście zmartwychwstał i ukazał się Szymonowi’. Oni również opowiadali, co ich spotkało w drodze, i jak Go poznali przy łamaniu chleba

tego Źródło: Łk 24, 13-35.

Drugie źródło inspiracji poety Biblią dotyczy uczty króla Baltazara, podczas której pojawia się ręka kreśląca na ścianie słowa, je właśnie w swoim wierszu przytacza poeta.

1
Dn 5, 25-30
RfE9pgH7P8EK81
Rembrandt, Uczta Baltazara, ok. 1635‑1638, domena publiczna

To odwołanie do Księgi Daniela, w której pojawia się opis uczty na dworze króla Baltazara. W czasie tej uczty, kiedy Baltazar oraz jego goście pili wino z naczyń zabranych ze świątyni w Jerozolimie oraz wychwalali pogańskich bożków, ukazała się ręka, która napisała na ścianie tajemnicze słowa. Były to słowa Boga, których znaczenie wyjaśnił Daniel: A oto nakreślone pismo: mene, mene, tekel ufarsin. Takie zaś jest znaczenie wyrazów: Mene – Bóg obliczył twoje panowanie i ustalił jego kres. Tekel – zważono cię na wadze i okazałeś się zbyt lekki. Peres – twoje królestwo uległo podziałowi; oddano je Medom i Persom». Wtedy na rozkaz Baltazara odziano Daniela w purpurę, nałożono mu na szyję złoty łańcuch i ogłoszono, że ma rządzić jako trzeci w państwie. Tej samej nocy król chaldejski Baltazar został zabity.

to Źródło: Dn 5, 25-30.

Konteksty literackie i artystyczne

RvuNv0Ph5PAUT1
Bruno Schulz, Autoportret przy sztalugach malarskich, 1920, domena publiczna

Pisząc o kontekstach współczesnych, można mieć na myśli wszystkie dzieła sztuki, nie tylko teksty literackie, które w jakiś sposób zbliżają się do wiersza Różewicza, np. podejmują podobną problematykę.
• wiersz Zbigniewa Herberta Elegia na odejście pióra atramentu lampy, pochodzący z wydanego w roku 1992 tomu Elegia na odejście;
• wiersz Wisławy Szymborskiej Monolog psa zaplątanego w dzieje, z tomu Dwukropek (2005);
• rysunki Brunona Schulza, np. seria autoportretów, m.in. Autoportret przy sztalugach malarskich (ok. 1920), Autoportret w rozpiętej koszuli (ok. 1935);
• obraz Jankiela Adlera Ostatnia godzina Rabiego Eleazara (1920).

Problem słowa, jego roli w życiu społecznym i poezji wielokrotnie powraca w poezji Różewicza. DeprecjacjadeprecjacjaDeprecjacja słowa w świecie współczesnym, obniżenie jego wartości, manipulowanie słowami to najważniejsze wątki ostatnich tomików tego poety, dowodem mogą być wiersze: SłowaLawina ze zbioru Wyjście (2004).

Słownik

ateizm
ateizm

(gr. átheos – bezbożny) pogląd zaprzeczający istnieniu Boga

kabała
kabała

(hebr. kábála – tradycja) ezoteryczna nauka mistyczna w judaizmie

deprecjacja
deprecjacja

(fr. dépréciation) obniżenie wartości czegoś

oniryzm
oniryzm

(gr. óneiros – sen) – sposób przedstawienia rzeczywistości na wzór snu; występuje w literaturze, sztukach plastycznych, muzyce; oniryzm w swej programowej postaci, określanej mianem poetyki snu, nawiązuje do wizji sennych, przywidzeń, omamów wzrokowych, posługuje się charakterystycznymi metodami i technikami artystycznymi właściwymi dla konstrukcji snu czy marzeń sennych; literatura oniryczna wykorzystuje sen jako temat, motyw lub zasadę kompozycyjną

profanum
profanum

(z łac. pro – przed oraz fanum – świątynia)rzeczy świeckie w przeciwieństwie do rzeczy świętych

psychoanaliza
psychoanaliza

(gr. psyche — dusza, analysis — rozkładanie, rozbiór) kierunek w psychologii dwudziestego wieku, wyjaśniający funkcjonowanie osobowości człowieka działaniem nieświadomych instynktów, popędów i dążeń