Szekspir niemy i pierwsze ekranizacje dźwiękowe

RDsyr8GstgsaP1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, nos wąski, długi, oczy ciemne. Mężczyzna ma krótką brodę i wąsy. Ubrany jest w dworski strój z dużym koronkowym kołnierzem.

Historia ekranizacjiekranizacjaekranizacji sztuk Szekspira rozpoczęła się bardzo wcześnie, bo zaledwie cztery lata po narodzinach kina. W roku 1899 William Dickson, były współpracownik Thomasa Edisona (głównego rywala braci Lumière w popularyzowaniu kina i w pretendowaniu do miana jego wynalazcy), realizuje w Londynie krótki filmik na podstawie fragmentów Króla Jana. Niewiele późniejszy jest francuski filmik Pojedynek Hamleta (reż. Clément Maurice), obrazujący walkę duńskiego królewicza z Laertesem, posiadający już zsynchronizowane z obrazem efekty dźwiękowe (szczęk broni), odtwarzane z cylindrycznego fonografu Edisona. Dodatkową atrakcją tego filmu była Sarah BernhardtSarah BernhardtSarah Bernhardt (1844–1923), wielka tragiczka francuskiej sceny, w roli Hamleta. Oba te najwcześniejsze w historii szekspirowskie filmy były po prostu rejestracją aktorskich popisów gwiazd teatru przez statyczną kamerę, ustawioną na wprost teatralnie pojętej sceny z płaskimi malowanymi dekoracjami.

Pierwszy stuprocentowy szekspirowski film „mówiony” (a nie po prostu „dźwiękowy”, bo takim był poniekąd już Pojedynek Hamleta z 1900 r.), to Kupiec wenecki zrealizowany w Anglii w roku 1927. Ten krótki, ok. 10‑minutowy filmik, pokazujący tylko jedną scenę ze sztuki, nie ma szczególnych wartości artystycznych; chodziło w nim raczej o zademonstrowanie nowego systemu dźwiękowego, pozwalającego na zsynchronizowanie głosu z ruchem warg aktorów.

W kinie niemym zrealizowano ogółem ok. 500 filmów inspirowanych sztukami Szekspira. Rzecz jasna, wraz z rozwojem filmowych środków wyrazu (zwłaszcza montażumontaż filmowymontażu) ekranizacje te dość szybko przestały być jedynie sfilmowanym spektaklem teatralnym, a zaczęły wydobywać wspólną filmowi fabularnemu i sztukom Szekspira: wielość miejsc akcji, czasową rozpiętość i nieciągłość, dynamiczność (sceny zbiorowe na przemian z monologami, które w filmie można pokazać jako zbliżenia). To właśnie w tych elementach krył się też potencjał ekranowej widowiskowości, który spożytkowano zwłaszcza w kinie włoskim. Enrico Guazzoni, twórca słynnej adaptacjiadaptacjaadaptacji Quo vadis z 1912 r., zekranizował z niesłychanym rozmachem dwie z antycznych tragedii angielskiego mistrza: Antoniusza i Kleopatrę (1913) oraz Juliusza Cezara (1914). Widowisko tak dominowało nad fabułą, że można było się zastanawiać, czy to aby na pewno adaptacje Szekspira.

R12y00cBCPSJ4

Film nawiązujący do treści materiału z fragmentem Król Jan.

Film nawiązujący do treści materiału z fragmentem Król Jan.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D2PCEEgaO

Film nawiązujący do treści materiału z fragmentem Król Jan.

Pierwszym w pełni dźwiękowym pełnometrażowym (a więc z dialogami, efektami dźwiękowymi i muzyką) filmem szekspirowskim było Poskromienie złośnicy z 1929 r. w reżyserii Sama Taylora. Komedia ta została wybrana spośród innych sztuk Szekspira jako najlepsza do wyeksponowania gwiazd, będących zresztą parą małżeńską: Mary Pickford i Douglasa Fairbanksa (w roku 1967 podobnym pretekstem dla koncertu gwiazd – Elizabeth Taylor i Richarda Burtona w rolach Katarzyny i Petruchia – będzie Poskromienie złośnicy Franco Zeffirellego). Film nie okazał się artystycznym sukcesem, a do legendy przeszedł napis z czołówki, mający świadczyć o „barbarzyństwie kulturalnym” Hollywoodu: „scenariusz – William Szekspir, z dodatkowymi dialogami autorstwa Sama Taylora”.

RGhVWWQirFjs31

Zdjęcie przedstawia dwoje aktorów stojących naprzeciw siebie. Kobieta jest na balkonie, mężczyzna po zewnętrznej stronie balkonu. Mężczyzna i kobieta patrzą sobie w oczy.

Sławnym gwiazdom powierzono główne role także w ekranizacji Romea i Julii (reż. George Cukor, 1936). Trudno jednak było uwierzyć w porywy młodzieńczej miłości kochanków z Werony, gdy zagrali ich nie najmłodsi już aktorzy: 35‑letnia Norma Shearer i 43‑letni Leslie Howard. Generalnie jednak Hollywood w okresie klasycznym kina dźwiękowego wystrzegał się sztuk angielskiego mistrza (w tym czasie, w ciągu ponad 40 lat, powstały zaledwie trzy ekranizacje!). Fakt, iż są napisane wierszem i że mają status sztuki wysokiej, w opinii producentów zdawał się raczej zniechęcać szeroką widownię.

Narodziny wielkiego kina szekspirowskiego

W owym czasie jedynym twórcą hollywoodzkim, który nie obawiał się ekranizować Szekspira, był Orson Welles. Zrealizowane przez niego adaptacje, w których zresztą sam zagrał główne role, należą do klasyki filmów szekspirowskich w historii kina. Spowity we mgle Makbet (1948) jest może niezbyt udany, ale już Otello (1952) i Falstaff (1965) – kręcone nie w Hollywood, a w Maroku i w Hiszpanii – to prawdziwe arcydzieła sztuki filmowej. Nagrodzony Złotą Palmą w Cannes Otello intryguje ekscentrycznym kadrowaniemkadrkadrowaniem i gwałtownym montażem. Ciekawą inwencją fabularną Wellesa jest rama narracyjna, w której widzimy Jagona w klatce, a na marach dwie ofiary jego intryg: Otella i Desdemonę.

RADT3bCThwlEt

Zdjęcie przedstawia mężczyznę klęczącego przy łożu, na którym leży młoda kobieta. Kobieta ma zamknięte oczy. Mężczyzna wpatruje się w twarz kobiety, jest nad nią pochylony.

RdP1j8zCGCHzL1

Zdjęcie przedstawia tęgiego rycerza w zbroi. Jego twarz jest pełna, okala ją gęsta broda. Mężczyzna patrzy w górę, ma zmarszczone czoło.

Falstaff z kolei jest wspaniałą fabularną kompilacjąkompilacjakompilacją sztuk, w których ów bohater się pojawia: Henryka IV, Henryka V i Wesołych kumoszek z Windsoru. Jowialny i rubaszny towarzysz „księcia Harrego” (czyli przyszłego króla Henryka V) zostaje zdradzony i zapomniany przez niegdysiejszego kompana, gdy ten obejmuje tron. Welles, choć jako aktor był także bardzo dobrym Makbetem i Otellem, tu już otyły i niewstydzący się swej fizyczności, tworzy wielką, niezapomnianą kreację. Artystycznym majstersztykiem jest też pamiętna sekwencja bitwy pod Shrewsbury, dla dodania wiarygodności nakręcona w długich ujęciach, ostatecznie jednak pociętych i gwałtownie zmontowanych dla zwiększenia jej ekranowej ekspresywności.

Niemal równolegle do wielkich filmów Wellesa znakomite szekspirowskie adaptacje powstały w ojczyźnie poety, a ich twórcą był wielki człowiek teatru, aktor i reżyser – Laurence Olivier.

R14kQJvxIKlMr1

Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę siedzącego przy stole. Mężczyzna jest zasępiony.

Tak jak Welles, Olivier wyreżyserował na podstawie sztuk Szekspira trzy filmy i zagrał w nich tytułowe postacie. Zresztą jako aktor szekspirowski pojawiał się wcześniej i później zarówno w filmach innych reżyserów (Jak wam się podoba, reż. Paul Czinner, 1936; Otello, reż. Stuart Burge, 1965), jak i w spektaklach teatralnych i telewizyjnych. W wykonaniu chyba żadnego innego aktora angielszczyzna monologów szekspirowskich bohaterów nie brzmi równie klasycznie i szlachetnie. Olivierowski Henryk V (1944), który powstawał w latach II wojny światowej, jest wprawdzie nieco skażony patriotyczną propagandą (kontekst bieżący zamiast Francuzów sprzed stuleci kazał widzieć hitlerowskiego najeźdźcę), ale nie jest ona w stanie przesłonić formalnego mistrzostwa tego filmu. Szczególnie pomysłowe wydaje się przejście od współczesnej Szekspirowi ramy fabularnej (scena teatru „The Globe”teatr „The Globe”teatru „The Globe”, gdzie wystawiany jest Henryk V) do świata samej sztuki, w którym zatracamy początkowe poczucie jego umowności i teatralności, by zanurzyć się w jego pełnej zmysłowej urody realności (kulminacją tego jest sfilmowana w plenerze, a zarazem stylizowana na średniowieczne miniatury malarskie sekwencja bitwy pod Azincourt). Zupełnie inny niż bajecznie kolorowy Henryk V jest czarno‑biały Hamlet z 1948 r., zrealizowany w umownej, ascetycznej scenografii, nie przywołującej bynajmniej obrazu epoki, za to niesłychanie „ufilmowionej” dynamicznym kadrowaniem, montażem i świetnymi jazdami kamery. Zarówno Hamlet, jak i Henryk V przyniosły Olivierowi Oscary za najlepszy film i za najlepszą rolę męską. I wreszcie Ryszard III (1955) – najmroczniejsza spośród „kronik królewskich” z najbardziej odrażającym szekspirowskim bohaterem. Historię krwawego uzurpatora na angielskim tronie Olivier ukazał, eksponując motyw korony – pożądanej przez Ryszarda niczym fetysz. Film ten jest ważny nie tylko w historii kina, ale i mediów z racji okoliczności jego amerykańskiej premiery: odbyła się ona tego samego dnia zarówno w kinach, jak i w telewizji (film nadało 146 stacji sieci NBC w 45 stanach). Znacznie mniejsze niż przy dwóch poprzednich filmach Oliviera wpływy z biletów pokazały, iż powstał nowy, alternatywny dla kin obieg rozpowszechniana filmów.

Słownik