Przeczytaj
Destalinizacja
W lutym 1956 r. na XX Zjeździe KPZSKPZS Nikita Chruszczow potępił Stalina za „błędy i wypaczenia” w realizacji idei komunistycznych, obarczając go winą za zbrodnie komunizmu i nazywając jego rządy czasami kultu jednostkikultu jednostki.
ReferatReferat Chruszczowa pokazał kulisy funkcjonowania władzy komunistycznej. Polakom były one znane już wcześniej: w 1954 r. na antenie Radia Wolna EuropaRadia Wolna Europa pułkownik Józef Światło, były pracownik Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, który uciekł na Zachód, opisywał komunistyczne zbrodnie i sposoby działania aparatu bezpieczeństwa i kierownictwa Polskiej Zjednoczonej Partii RobotniczejPolskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Rezultatem ujawnienia tych informacji były czystki w resorcie bezpieczeństwa i przemianowanie go na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.
Podobna reakcja – dymisje w lokalnym aparacie partyjnym – nastąpiły po opublikowaniu w sierpniu 1955 r. Poematu dla dorosłychPoematu dla dorosłych polskiego poety Adama Ważyka. Niezwykłe było już to, że w partyjnej „Nowej Kulturze” ukazał się tekst, który krytykował komunistów i koszty społeczne przemian gospodarczych w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych.
W kręgach władz kilkunastu państw komunistycznych zaczął narastać strach przed wybuchem społecznego niezadowolenia. W większości wentylem bezpieczeństwa stało się złagodzenie terroru. Nastąpił okres destalinizacji (zwany też odwilżąodwilżą), czyli złagodzenia represyjnego reżimu.
Z łagrówłagrów i więzień w Związku Sowieckim w ciągu kilku miesięcy zwolniono miliony więźniów politycznych, zelżała cenzuracenzura. Więźniów politycznych zwalniano także w Polsce i na Węgrzech. W społeczeństwach bloku wschodniego pojawiła się nadzieja na demokratyzację życia publicznego i polepszenie warunków życia, szybko jednak okazało się to złudne. Niedługo po śmierci Stalina władze komunistyczne w NRD i Czechosłowacji brutalnie stłumiły demonstracje robotników domagających się poprawy sytuacji materialnej.
W marcu 1956 r., tuż po XX Zjeździe KPZS, zmarł prezydent PRLPRL Bolesław Bierut. W PZPR rozpoczęła się walka o władzę między frakcjami. Najważniejsze z nich to frakcje natolińska i puławska. Nazwa pierwszej z nich pochodziła od miejsca, gdzie odbywały się jej spotkania – pałacyku w Natolinie. Drugiej – od miejsca spotkań w kamienicy przy ul. Puławskiej w Warszawie. Natolińczycy sprzeciwiali się poluzowaniu sytemu, a przyznawanie się do błędów traktowali jako osłabianie partii. Puławianie – przeciwnie – chcieli partię i państwo demokratyzować.
W maju 1956 r. ogłoszono amnestię, wskutek której wkrótce na wolność wyszło prawie 30 tys. więźniów politycznych, w tym żołnierzy Armii KrajowejArmii Krajowej i Narodowych Sił ZbrojnychNarodowych Sił Zbrojnych. Władze zaczęły mówić o demokratyzacji życia politycznego i „polskiej drodze do socjalizmu” – różniącej się od modelu sowieckiego.
W czerwcu 1956 r. w Poznaniu doszło do strajku robotników niezadowolonych z pogarszającej się sytuacji materialnej. Pokojowa początkowo manifestacja pod hasłem „Chleba i wolności!” przekształciła się w zamieszki. Protestujący podpalili siedzibę Urzędu Bezpieczeństwa, zdobyli broń i uwolnili więźniów politycznych. Milicja i wojsko przy użyciu czołgów brutalnie stłumiły protesty. Zginęło kilkadziesiąt osób, kilkaset zostało rannych, wiele aresztowano.
Władze komunistyczne przestraszyły się jednak robotniczego buntu. W październiku 1956 r. sekretarzem PZPR został Władysław Gomułka, który kierował partią do 1948 r., ale potem usunięto go z funkcji i osadzono w więzieniu za „odchylenie prawicowo‑nacjonalistyczne”, czyli chęć dopasowania komunizmu do polskich realiów. Teraz, w chwili odejścia od stalinizmu, dla proreformatorskiej części komunistów, a także dla większości społeczeństwa, towarzysz „Wiesław” (taki pseudonim Gomułka nosił w konspiracji) wydawał się nadzieją na liberalizację ustroju.
Chruszczow o reformie komunizmu
Początek przemian w latach 1954–1956 w Związku Sowieckim i niektórych państwach satelickich określa się tytułem powieści Ilii Erenburga Odwilż, wydanej w ZSRS w 1954 roku. Pod pojęciem odwilży rozumiano liberalizację reżimu, polegającą m.in. na rozszerzeniu swobód i praw obywatelskich, złagodzeniu cenzury oraz polityce gospodarczej nastawionej także na konsumpcję, a nie tylko na rozwój przemysłu ciężkiego.
„Jeżeli ktoś sądzi, że nasze uśmiechy oznaczają porzucenie przez nas nauk Marksa, Engelsa i Lenina, to się łudzi. Kto na to czeka, musi wprzód doczekać tego, że krewetki nauczą się gwizdać” – powiedział Nikita Chruszczow podczas przemówienia w Moskwie 17 września 1955 roku. Krytyka Stalina i nieznaczne złagodzenie kursu nie oznaczały wcale liberalizacji systemu. Granicą chruszczowowskiej destalinizacji było utrzymanie sowieckiej dominacji w Europie Środkowo‑Wschodniej i komunistycznego monopolumonopolu władzy.
Boleśnie przekonały się o tym Węgry, których rząd w październiku 1956 r. ogłosił wystąpienie z Układu WarszawskiegoUkładu Warszawskiego i neutralność, a także zapowiedział przeprowadzenie wolnych wyborów do parlamentu. Reakcja Moskwy była natychmiastowa – wojskowa pacyfikacjapacyfikacja Węgier i rozstrzelanie premiera Imre Nagya.
Jednak niezależnie od zamierzeń kierownictwa ZSRS potępienie Józefa Stalina i jego działań zachwiało dominującą pozycją Związku Sowieckiego wśród państw bloku wschodniego. Przywódca Komunistycznej Partii Chin (KPCh) Mao Zedong uznał destalinizację za zły przykład wzmacniający wrogów komunizmu. Ograniczenie terroru i cenzury oraz zwolnienie części więźniów były dla niego dowodem na odejście ZSRS od idei komunistycznych. W związku z tym KPCh z dotychczasowej sojuszniczki stała się rywalką KPZS w walce o wpływy w światowym komunizmie. W Europie Chińczyków poparł przywódca komunistycznej Albanii Enver Hodża, który wypowiedział posłuszeństwo ZSRS i uznał jego przywódców za zdrajców. Małą Albanię przed gniewem ZSRS uchroniło położenie geograficzne – od państw Układu Warszawskiego oddzielała ją Jugosławia. Rządząca tam partia komunistyczna pod przywództwem Josipa Broz‑Tity uwolniła kraj od okupacji niemieckiej samodzielnie, bez udziału wojsk sowieckich, w efekcie czego nigdy nie podporządkowała się w pełni Związkowi Sowieckiemu.
Słownik
polska konspiracyjna organizacja zbrojna utworzona 14 lutego 1942 r. w wyniku przekształcenia Związku Walki Zbrojnej i kontynuująca jego działalność; dalekosiężnym celem Armii Krajowej było przygotowanie i – w sprzyjającej sytuacji militarnej – przeprowadzenie powstania powszechnego; w ramach walki bieżącej AK prowadziła działalność propagandową, wywiadowczą, dywersyjno‑sabotażową oraz partyzancką
(z łac. censura – urząd cenzora, sąd, od censere – osądzać, oceniać) kontrola ograniczająca wolność publicznego przekazywania informacji, myśli i przekonań, polega na weryfikacji treści filmów, audycji radiowych czy internetu przez organy państwowe
ostatnia z nazw założonej w 1903 r. partii komunistycznej rządzącej najpierw w Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republice Sowieckiej, a potem w ZSRS w latach 1917–1991
wywyższanie jednej osoby, tworzenie wokół niej atmosfery kultu i uwielbienia jako jednostki o wyjątkowych cechach; służy umocnieniu pozycji osoby sprawującej władzę jako wszechwiedzącej i nieomylnej; stanowi cechę charakterystyczną systemów totalitarnych i autorytarnych; zawiera w sobie elementy kultu religijnego
(ros. лагерь) obóz pracy przymusowej w Rosji bolszewickiej (1918–1922) i w ZSRS (1922–1987); więźniów łagrów zmuszano do ciężkich prac prowadzących często do wyniszczenia i śmierci
(z gr. monos – jedyny + polein – sprzedawać) czyjeś wyłączne prawo do czegoś, zwłaszcza prawo do produkcji lub handlu w jakiejś dziedzinie
konspiracyjna organizacja wojskowa podległa Stronnictwu Narodowemu, utworzona 20 września 1942 r. z połączenia Związku Jaszczurczego i części Narodowej Organizacji Wojskowej, przeciwnej scaleniu z Armią Krajową, której celem była walka o niepodległość Polski i odbudowa państwa z granicą wschodnią z 1939 r.; NSZ zachowały lojalność wobec władz RP na wychodźstwie; prowadziły działania wymierzone w wojska niemieckie oraz zwalczały działające na ziemiach polskich organizacje prokomunistyczne
powstałe w 1949 r. z sowieckiej strefy okupacyjnej i istniejące do 1990 r. państwo niemieckie o systemie komunistycznym
polityka łagodzenia represji przez partie komunistyczne; nazwa pochodzi od tytułu powieści Ilii Erenburga opublikowanej w 1954 r.
(z łac. pacificatio – uspokojenie, wprowadzenie pokoju, od pax, D. pacis – pokój) siłowe stłumienie manifestacji, strajku, powstania itp. przy użyciu wojska, policji
partia komunistyczna utworzona w 1948 r. z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej; sprawowała rządy w PRL w latach 1948–1989; jej najważniejszym organem kierowniczym był Komitet Centralny (KC)
okres w dziejach państwa polskiego umownie trwający od 1945 do 1989 r., kiedy przewodnią rolę odgrywała partia komunistyczna, a kraj znajdował się w strefie wpływów Związku Sowieckiego
(ang. Radio Free Europe) amerykańska rozgłośnia finansowana ze środków Kongresu USA, powstała w 1949 r., jej misją jest nadawanie programu radiowego do tych krajów Europy Środkowo‑Wschodniej oraz Azji i Bliskiego Wschodu, w których władze ograniczają wolność słowa i swobodny przepływ informacji; polska sekcja Radia Wolna Europa działała w latach 1952–1994
(łac., niech doniesie, niech zda sprawę, od referre – odnosić, zwracać, informować) opracowanie zagadnienia przedstawione na piśmie lub wygłoszone w gronie zainteresowanych
oficjalnie: Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej; sojusz polityczno‑wojskowy zawiązany z inicjatywy ZSRS w 1955 r., należały do niego: Albania (do 1968 r.), Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, PRL, Rumunia, Węgry i ZSRS; jego utworzenie wiązało się z zamiarem ujednolicenia przez ZSRS polityki zagranicznej i militarnej państw bloku komunistycznego i było reakcją na powstanie NATO; został rozwiązany w 1991 r.
Słowa kluczowe
Nikita Chruszczow, Józef Stalin, odwilż, PRL, Władysław Gomułka, poznański Czerwiec, odwilż październikowa, świat po II wojnie światowej, zimna wojna, destalinizacja
Bibliografia
S. Fitzpatrick, Zespół Stalina: niebezpieczne lata radzieckiej polityki, tłum. Karolina Iwaszkiewicz, Wołowiec 2017.
R. Kupiecki, Natchnienie milionów. Kult Józefa Stalina w Polsce 1944–1956, Warszawa 1993.
D.R. Marples, Historia ZSRR. Od rewolucji do rozpadu, tłum. I. Scharoch, Wrocław 2011.
R.G. Pichoja,Historia władzy w Związku Radzieckim 1945–1991, tłum. M. Głuszkowski, P. Zemszał, Warszawa 2011.
J. Rubenstein, Ostatnie dni Stalina, tłum. J. Skowroński, Warszawa 2017.
W. Taubman, Chruszczow. Człowiek i epoka, tłum. Ł. Witczak, Wrocław 2012.