Obszary rolnicze nastawione na intensyfikację produkcji, która jest przeznaczana głównie na sprzedaż, to obszary o rolnictwie uprzemysłowionymrolnictwo intensywnerolnictwie uprzemysłowionym (wysokotowarowym lub intensywnym). To rolnictwo rozwija się głównie w krajach o wysokim poziomie rozwoju technologicznego, które mają nowoczesne, zmechanizowane zaplecze elektoromaszynowe, chemiczne oraz rozwinięty przemysł nowoczesnych technologii (high‑tech). Rolnictwo uprzemysłowione cechuje się zatem:

  • ciągłym postępem technologicznym, wysoką mechanizacją, zastosowaniem nowoczesnych technologii w procesie produkcyjnym (np. specjalistycznych, często w pełni zautomatyzowanych maszyn i urządzeń, zabiegów agrotechnicznych),

  • wprowadzaniem coraz bardziej wydajnych odmian roślin i zwierząt,

  • wysokim zastosowaniem różnorodnych nawozów sztucznych, stosowaniem specjalnych środków ochrony roślin, odpowiednim chowem zwierząt (np. specjalistyczne zabiegi weterynaryjne),

  • bardzo dobrą organizacją pracy.

Rolnictwo uprzemysłowione jest typowe dla krajów wysoko rozwiniętych.

Koncepcja rolnictwa ekologicznego wywodzi się z krajów wysoko uprzemysłowionych, gdzie produkcja rolnicza jest bardzo dobrze rozwinięta – istnieją więc nadwyżki produktów rolnych. Ponadto duże znaczenie mają ruchy ekologiczne i poziom świadomości ekologicznej (wykształcenie) społeczeństwa.

R157GfIGK3HwT
Przykład działalności w gospodarstwie uprzemysłowionym
Źródło: Hinrich, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 2.0.
Polecenie 1

Wymieniamy cztery różne typy rolnictwa – towarowe, naturalne, nawadniane uprawy ryżu i rolnictwo koczownicze (pasterstwo). Zastanów się, które z nich wykazuje najwięcej cech rolnictwa uprzemysłowionego? Swoją odpowiedz zapisz poniżej.

R18PeNgo1gcWW
(Uzupełnij).
RA0nYHQ8Dz3sc
Główne makroregiony rolnicze świata
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Charakterystyka głównych regionów rolnictwa uprzemysłowionego

Region rolnictwa uprzemysłowionego

Cechy charakterystyczne rolnictwa w podanym regionie

Zachodnioeuropejski

  • bardzo małe zatrudnienie w rolnictwie

  • wysoki poziom mechanizacji i automatyzacji produkcji

  • duże nakłady finansowe na produkcję rolną (w tym na chemizację)

  • korzystne warunki naturalne

  • najwyższe na świecie plony

  • w uprawie roślin przewaga upraw pszenicy, buraków cukrowych, ziemniaków, słonecznika

  • w chowie największy udział bydła, mniej drobiu i trzody chlewnej

Śródziemnomorski

  • często duże nakłady finansowe na nawadnianie obszarów upraw (suche, gorące lato)

  • w uprawie roślin przewaga upraw warzyw, drzew oliwnych, ryżu

  • duże znaczenie upraw sadowniczych – winorośli i drzew cytrusowych

  • uprawa również pszenicy, kukurydzy, bawełny i tytoniu

  • w chowie największy udział kóz i owiec, mniej bydła i drobiu

Północnoamerykański

  • wysoki poziom technologiczny rolnictwa

  • niewielkie zatrudnienie w rolnictwie

  • typowe wielkoobszarowe rolnictwo ekstensywne o wysokim stopniu mechanizacji

  • uprawy głównie kukurydzy, pszenicy, soi, buraków cukrowych, bawełny, ryżu

  • w rejonach gęsto zaludnionych – intensywne rolnictwo z uprawami warzyw i owoców

  • w centralnej części kontynentu chów bydła na dużych obszarach

Wschodnioazjatycki

  • bardzo wysoki poziom nawożenia i mechanizacji

  • dużo rąk do pracy i duże zapotrzebowanie na żywność

  • konieczność terasowania stoków – górzysta rzeźba terenu

  • korzystne warunki naturalne – gleby i klimat monsunowy

  • główne uprawy: ryż, pszenica, jęczmień, soja, buraki cukrowe, herbata

  • chów przemysłowy bydła i trzody chlewnej

Australijsko‑nowozelandzki

  • mało sprzyjające warunki naturalne

  • wysoka mechanizacja i automatyzacja produkcji

  • przewaga rolnictwa ekstensywnego, wielkoobszarowego, o wysokim poziomie mechanizacji

  • główne uprawy: pszenica, jęczmień, trzcina cukrowa

  • chów owiec i bydła (największy na świecie udział łąk i pastwisk)

Największy na świecie region intensywnego rolnictwa tworzą kraje Europy Zachodniej i Północnej (głównie Dania, Holandia, Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Szwecja) – w tych krajach nastąpił spadek zatrudnienia w rolnictwie, w wyniku ogromnego spadku znaczenia siły roboczej na rzecz mechanizacji. Następstwem tych zmian jest wzrost zanieczyszczenia środowiska, szczególnie zaś zanieczyszczenie gleby i eutrofizacja wód spowodowana nadmiernym nawożeniem gruntów.

Nawożenie sztuczne jest stosowane w rolnictwie intensywnym, aby zmaksymalizować plony upraw.

Kraje o największym nawożeniu mineralnym lub chemicznym w 2015 r.

Kraj

Nawożenie mineralne lub chemiczne ogółem
w kg/ha użytków rolnych

Singapur

28 056,8

Egipt

489,3

Malta

386,0

Korea Południowa

311,3

Wietnam

262,3

Bangladesz

251,4

Japonia

208,2

Malezja

187,3

Belgia

177,3

Indeks dolny Dla porównania: świat – 40,2 kg/ha; Polska – 133,0 kg/ha Indeks dolny koniec

Można zauważyć, że w używaniu nawozów sztucznych zaczynają dominować kraje Azji Południowo‑Wschodniej. Kraje europejskie zmniejszają zużycie nawozów, nawet kosztem zmniejszenia plonów (wydajności).

Wysokość plonów wybranych państw w 2016 roku

Kraj

Plony pszenicy w 2016 r. w dt/ha

Wielka Brytania

78,9

Niemcy

76,4

Dania

72,1

Egipt

65,8

Czechy

65,0

Chiny

54,1

Meksyk

53,4

Francja

53,0

Indeks dolny Dla porównania: świat – 34,1 dt/ha; Polska – 45,4 dt/ha Indeks dolny koniec

Warto zwrócić uwagę na wysokie plony w krajach europejskich. Zmniejszające się zużycie nawozów sztucznych odbija się na wysokości plonów. Przykładowo we Francji plony w 2016 roku (53,0 dt/ha) spadły w stosunku do roku 2015 (78,0 dt/ha). Wskutek intensywnych upraw niszczeniu ulega naturalna szata roślinna. Często rośliny uprawne dobiera się do potrzeb rynku, a nie możliwości glebowych regionu. W celu optymalizacji produkcji przeprowadza się melioracje, których zadaniem jest m.in. ułatwienie prac agrotechnicznych, ochrona środowiska przyrodniczo‑rolniczego przed degradacją czy zapobieganie klęskom żywiołowym. Prawidłowo zaprojektowane i eksploatowane systemy melioracyjne kształtują środowisko przyrodnicze, zwiększając jego zdolność produkcyjną. Czasami zdarza się wykonanie nieprawidłowej melioracji wodnej – zbyt głębokiej lub zbyt płytkiej, niespełniającej do końca swoich funkcji. Może to doprowadzić do nadmiernego przesuszenia (przy tym do nadmiernej erozji gleby) lub nawilgotnienia gleby. Ale nawet w przypadku ekstremalnych klęsk żywiołowych (np. suszy 1992 roku czy nadmiaru wody w 1997, a także w 2001 roku) straty w produkcji rolniczej są zdecydowanie mniejsze na zmeliorowanych użytkach rolnych.

Zagrożenia dla gleby spowodowane rolnictwem uprzemysłowionym:

  • brak ścisłego związku struktury upraw z żyznością gleby i maksymalizacja plonów – skutek: eksploatacja aż do degradacji gleby,

  • intensywna agrotechnika – skutek: ugniatanie oraz zniszczenie struktury gleby,

  • monokultury uprawowe – skutek: jednostronne wyjałowienie gleby ze składników pokarmowych,

  • zmiany warunków wodnych (melioracje, nawodnienia itp.) – skutek: przesuszenie gleby,

  • koncentracja hodowli w miejsce wolnego wypasu – skutek: nawozy organiczne (gnojowica, obornik) powodujące ryzyko skażenia bakteriologicznego oraz emisja gazów cieplarnianych.

Społeczeństwa krajów wysoko rozwiniętych, a także niektóre organizacje międzynarodowe, zaniepokojone tymi zagrożeniami, dążą do zmian w polityce rolnej i wdrażania alternatywnych, zrównoważonych sposobów uprawy ziemi. Obecnie w wielu krajach wysoko rozwiniętych – np. w Austrii, Szwajcarii czy Danii – wprowadza się programy rozwoju rolnictwa tzw. ekologicznego, wspomagane przez system dopłat w ramach programów rolno‑środowiskowych.

Rolnictwo ekologicznerolnictwo ekologiczneRolnictwo ekologiczne można nazwać naturalnym. Pod tym terminem kryją się różne systemy gospodarowania rolniczego, których wspólną cechą jest respektowanie zasad i wymogów równowagi środowiskowej (rolnictwo biologicznie zrównoważone, biodynamiczne, ekologiczne i in.). Nie należy do nich jednak rolnictwo ekstensywne o niskim poziomie uprawy ziemi, niskich nakładach pracy i środków, w przypadku którego wzrost produkcji odbywa się głównie przez powiększenie areału użytków rolnych, z reguły kosztem lasów. Dlatego należy odróżnić ekstensywne rolnictwo np. w słabo rozwiniętych krajach afrykańskich od rolnictwa ekologicznego np. w krajach Europy Zachodniej. Rolnictwo ekologiczne opiera się na naturalnych nawozach, braku chemizacji, stawia na bioróżnorodność, stosuje zamknięty obieg materii organicznej i składników pokarmowych w obrębie gospodarstwa, jest samowystarczalne. Ekologiczny sposób uprawy ziemi zyskuje z roku na rok na popularności, czemu towarzyszy wzrost powierzchni objętej tym rodzajem uprawy. Jedną z przyczyn jest społeczny wzrost świadomości zagrożeń środowiska związanych z rolnictwem uprzemysłowionym, skutkujących obniżeniem jakości produktów spożywczych. Coraz więcej osób jest skłonnych ponieść wyższe koszty zakupu droższych, ale zdrowszych produktów wytworzonych metodami ekologicznymi.

Głównym celem rolnictwa ekologicznego jest wytworzenie zdrowych produktów i jednoczesna ochrona środowiska. W gospodarstwach ekologicznych gleba jest wzbogacana wyłącznie nawozami pochodzenia naturalnego – obornikiem, kompostem oraz nawozami zielonymi. Chroniąc uprawy przed szkodnikami, nie stosuje się żadnych pestycydów. Stosowanych jest wiele metod biologicznych, np. aby chronić rośliny przed zakażeniem grzybami, sadzi się ją je w dużych odległościach od siebie. W rolnictwie ekologicznym występuje także ekologiczna hodowla zwierząt. W gospodarstwach ekologicznych są one karmione paszą pochodzącą z własnych upraw, nieskażoną żadnymi środkami chemicznymi. Zwierzętom nie podaje się hormonów ani antybiotyków, a wielkość i różnorodność hodowanego stada dobierana jest tak, aby własne plony wystarczyły do ich wyżywienia. Hodowane zwierzęta dostarczają tyle nawozu, ile jest w stanie przyjąć ekosystem – brak więc nadwyżek, które trzeba składować i utylizować.

Kolejną zaletą rolnictwa ekologicznego jest używanie takich maszyn, które minimalizują szkodliwe oddziaływanie na glebę – muszą także być energooszczędne. W gospodarstwach ekologicznych większy jest udział pracy ludzkiej – ma to pozytywny wpływ na zmniejszenie bezrobocia na wsiach. Aby utrzymać żyzność gleby, stosowany jest płodozmian. Oznacza to, że np. pietruszka zasiana w jednym roku nie może rosnąć w tym samym miejscu w następnym – chroni to glebę przed jej wyjałowieniem. Nie uprawia się tych samych roślin na dużym obszarze, urozmaica się uprawy, sadząc między nimi drzewa i krzewy. W ten sposób tworzone są na polach naturalne schronienia dla ptaków, które pomagają w walce ze szkodnikami roślin. Zwiększa się też bioróżnorodność krajobrazu wiejskiego.

Wyznaczanie rejonów rozwoju rolnictwa ekologicznego można oprzeć na różnych wskaźnikach. Jednym z nich jest procentowy udział uprawy ekologicznej w powierzchni użytków rolnych, ponieważ wskazuje na intensywność rozwoju i rzeczywiste wdrażanie rolnictwa ekologicznego w systemie uprawy.

R1ELDMvoMZJTi
Uprawa ekologiczna
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.
Uprawy ekologiczne w wybranych państwach

Kraj

% udział upraw ekologicznych w ogólnej powierzchni
użytków rolnych (2016 r.)

Austria

21,9

Estonia

18,9

Szwecja

18,0

Włochy

14,5

Łotwa

14,3

Szwajcaria

13,5

Czechy

11,5

Finlandia

10,4

Indeks dolny Dla porównania: Polska – 3,7% Indeks dolny koniec

Przyjmując ten wskaźnik, widać, że regiony, gdzie ekologiczna uprawa rolnicza rozwija się intensywnie (powyżej 10% powierzchni użytków rolnych), to: Skandynawia (Szwecja, Finlandia), Szwajcaria, Austria, Czechy, Włochy, państwa bałtyckie (Estonia, Łotwa).

Poza Europą duży udział ekologicznych upraw mają: Urugwaj, Gujana Francuska (10,6%), a w dalszej kolejności (5‑10%) znów pojawiają się państwa Europy Zachodniej (Niemcy, Francja, Hiszpania, Portugalia) i Australia.

Nowsze dane (2017) podaje dla Europy Eurostat. Według nich nadal Austria jest ekologicznym krajem numer 1 w Unii Europejskiej i na świecie. Zgodnie z niedawną oceną (przeprowadzoną przez Eurostat) w Austrii 23,4% użytków rolnych było uprawianych zgodnie z wytycznymi rolnictwa ekologicznego. Kolejne miejsca zajmują Estonia (19,6%), Szwecja (19,2%), Włochy (14,9%), Czechy (14,1%), Łotwa (13,9%) i Finlandia (11,4%).

W pozostałych krajach UE udział ziemi ekologicznej wynosił mniej niż 10%: na Słowacji (9,9%), w Słowenii (9,6%), w Hiszpanii (8,7%), w Danii (8,6%), na Litwie (8%), w Grecji (8%), w Portugalii (7%), w Niemczech (6,8%), w Chorwacji (6,5%), w Belgii (6,3%) i we Francji (6%). Za nimi plasował się Cypr (4,6%), Luksemburg (4,2%), Węgry (3,7%), Polska (3,4%) i Holandia (3,1%).

Najniższe wskaźniki miały Malta (0,4%), Irlandia (1,7%), Rumunia (1,9%), Bułgaria (2,7%) i Wielka Brytania (2,9%). Wartości dla krajów spoza UE zostały odwzorowane przez Eurostat również dla Szwajcarii (14,5%), Norwegii (4,8%) i Islandii (0,4%).

Całkowita powierzchnia ekologicznych gruntów rolnych w UE wyniosła w 2017 roku 12,6 miliona hektarów, co odpowiada 7% powierzchni użytków rolnych, wzrosła o 25% w latach 2012–2017.

Słownik

rolnictwo intensywne
rolnictwo intensywne

system produkcji rolniczej ukierunkowany na maksymalną wysokość plonów oraz zyski osiągane w warunkach dużego nakładu pracy i środków finansowych; charakteryzuje je powszechne zastosowanie wysoko wydajnych maszyn, technik uprawy i hodowli, nawozów mineralnych i środków ochrony roślin; rolnictwo intensywne występuje przede wszystkim w krajach wysoko rozwiniętych

rolnictwo ekologiczne
rolnictwo ekologiczne

system gospodarowania o możliwie zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej, bazujący na środkach pochodzenia biologicznego i mineralnego, nieprzetworzonych technologicznie; w systemie tym wyklucza się stosowanie syntetycznych nawozów mineralnych, pestycydów, regulatorów wzrostu i syntetycznych dodatków do pasz; system ekologiczny wykorzystuje naturalne procesy zachodzące w agroekosystemie