Przeczytaj
Tadeusz Różewicz podczas wojny był partyzantem. W wieku 24 lat udało mu się uniknąć śmierci. Twierdził, że te doświadczenia i czas wojny pozostawiły w nim głęboką pustkę. Wybuch II wojny światowej zmusił go do porzucenia marzeń i planów oraz sprawił, że młody Tadeusz musiał odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Należał do pokolenia ludzi, którzy przelewali krew i ginęli, zanim prawdziwie dorośli. Ci ludzie przeżywali swoją młodość, nie doświadczając zalet życia w pokoju. Przyszło im dojrzewać w zniszczonych miastach lub kryjąc się w lasach. Wojna spowodowała, że zamiast doświadczać radości bycia młodym, uczyli się używać broni i obcować ze śmiercią. Takie doświadczenia sprawiły, że postrzegali świat jako doszczętnie zrujnowany.
Tematem młodzieńczych wierszy Różewicza stały się więc obrazy doświadczeń wojennych. W swoich utworach przedstawiał etyczne konsekwencje wojny, takie jak kryzys wartości i wiary religijnej. Starał się też wskazać na zmianę estetyki w tamtych czasach, twierdząc, że poezja straciła swoją autonomię i jej głównym tematem stało się przedstawianie traumatycznych doświadczeń.
Walka o oddech. O pisarstwie Tadeusza RóżewiczaZ Niepokoju – Czerwonej rękawiczki da się wyczytać cały fascynujący pamiętnik intelektualno‑moralny młodego człowieka, partyzanta, poety, który wszedł w życie wraz z wybuchem wojny. Osobisty pamiętnik Różewicza […] rozpoczyna […] Rok 1939 – wstrząs, który grzebie „niepotrzebne śmieszne rekwizyty”:
Boga tak malutkiego jak lipowy świątek
orła białego który jest ptaszkiem
na gałązce
człowieka którym nie będę
Różewicz opisywał wojnę jako zjawisko straszliwe i niewyobrażalne dla człowieka. Sądził, że jej okropieństw nie da się literacko przedstawić. To założenie stało się podstawą refleksji twórcy, że nawet język poezji nie jest w stanie opisać zdarzeń i doświadczeń, z którymi człowiek mierzy się podczas wojny.
Tadeusz RóżewiczIdee, normy, wartości dawne legły w gruzach. Środki, którymi dysponował poeta w 1945 roku, były niewielkie i wątłe. Czy mógł wypowiedzieć swoją prawdę na dawny sposób? Innymi słowy: czy mógł być klasykiem bądź poetą awangardowym? Te formuły legły także w gruzach. […]
Dlatego też Różewicz w swojej poezji posługiwał się głównie obrazowaniem. Wypowiadał się w sposób, który pozwalał przedstawić wyobrażenia tworzone w umyśle i nadawał im pozytywną lub negatywną wartość. Obrazy, które ukazywał, są często surrealistycznesurrealistyczne i pozostawiają czytelnikom wiele możliwości interpretacji. Przedstawiają zdarzenia i postaci w sposób obrazowy, żywy i barwny, który przywodzi na myśl malarstwo. Opisywane wydarzenia przypominają marzenia senne lub halucynacje, ponieważ obrazy są niepełne, zdeformowane albo przejaskrawione. W ten sposób Różewicz tworzył nowy rodzaj poezji, będąc pewnym, że dotychczasowe środki poetyckie zostały zniszczone przez wojnę.
Według teorii filozofa Theodora Adorno wojna i doświadczenia Holokaustu sprawiły, że w sztuce nie da się już stworzyć nic autentycznego, ponieważ cała kultura została naznaczona śmiercią. Tymczasem, jak twierdzą krytycy poglądu Adorno, Różewicz przeciwstawiał się temu twierdzeniu, nadając nowy i autentyczny wyraz poezji, której zadaniem była odbudowanie sensu po wojennych doświadczeniach i przedstawienie perspektywy ocalonych z wojennej zawieruchy. Stanisław Burkot opisał to w następujący sposób:
Tadeusz RóżewiczW poezji [Różewicza] chodzi o określenie sytuacji „ocalonych”, o konieczność ponownego wiązania ich z życiem, odnalezienia podstaw, na których można je od nowa budować. Silnie zaakcentowany zostaje zwłaszcza dramatyzm punktu zerowego, stanu „na dziś” po zakończeniu wojny. […]
Czy w poezji powojennej nie należy powrócić do początku? „Nazwać raz jeszcze rzeczy i pojęcia”? Przywrócić im pierwotne sensy? […]
Tadeusz Różewicz w swoich utworach przedstawiał kondycję człowieka naznaczonego największą z możliwych tragedii. Jego powojenne wiersze układają się w ciąg pytań o to, czy istnieje możliwość powrotu do ideałów człowieczeństwa.
Czy miłość i zaufanie są uczuciami, które da się odzyskać? Człowiek, który przetrwał wojnę, musi znaleźć na nowo znaczenia, które zostały zniszczone. Henryk Vogler próbuje ten aspekt człowieczeństwa podsumować w następujący sposób:
Tadeusz RóżewiczW prostocie zapisu metrykalnego przeciętnego człowieka drugiej połowy XX wieku (nawet jeżeli nie odetniemy go od wspomnień wojennych, co zresztą – zwłaszcza w Polsce byłoby raczej niemożliwe), przejawia się próba owej ucieczki wstecz, w głąb, próba odbudowania pierwotnego ładu, próba powrotu do domu, mitu, który – aczkolwiek opanował całą historię kultury ludzkości […] współcześnie ma zupełnie odmienne i nowe znaczenia.
[…]
Tęsknota do raju utraconegoraju utraconego oznacza więc także tęsknotę do najprostszych, najbardziej klarownych i przejrzystych kategorii. Nie tylko zresztą życiowych, ale także myślowych i moralnych. Poszukiwanie takich wartości trwa już od pierwszych chwil po drugiej wojnie światowej. Pokolenie Tadeusza Różewicza (które można ogólnie oznaczyć terminem zaczerpniętym z tytułu książki Romana Bratnego: „rocznik 1920” wyszło z tej wojny okaleczałe nie tylko fizycznie, ale także psychicznie, z czego sobie nawet nie zawsze zdawało sprawę.
Słownik
(łac. explicatio - rozwinięcie, wyjaśnienie, wykład) - wyjaśnienie
topos w literaturze i sztuce obrazujący ludzką tęsknotę za krainą szczęśliwości, utraconą na zawsze np. z powodu grzechu
pokolenie twórców urodzonych około 1920 roku, dla których przeżyciem generacyjnym była II wojna światowa
(fr. surréalism – zaprzeczenie realizmu) – kierunek w literaturze, sztuce i filmie XX wieku dążący do uniezależnienia wyobraźni artysty od reguł logicznego myślenia i wszelkich norm estetycznych i moralnych; wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej, odrzucenie naśladowania świata zewnętrznego (…), wydobywanie na jaw stanów podświadomości, zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej; obrazowanie snów, halucynacji często w postaci skomplikowanych metafor