Przeczytaj
„Naród polityczny” i początki parlamentaryzmu
Wraz ze wzrostem popytu na zboże szlachcice zaczęli tworzyć własne gospodarstwa, zwane folwarkamifolwarkami. Chłopów, oprócz dotychczasowego czynszu, obciążono dodatkowo pańszczyznąpańszczyzną. Poświęcanie bacznej uwagi sprawom gospodarczym wpłynęło na zmianę stylu życia szlachty oraz wykształcenie się ideału osiadłego ziemianina‑obywatela, konkurencyjnego względem rycerskiego.
XV‑wieczna szlachta polska w wizji Jana Matejki. Przywilej cerekwicki ugruntował ustrojową pozycję szlachty w Królestwie Polskim.
Bogacenie się stanu szlacheckiego szło w parze ze wzrostem ambicji odgrywania przezeń decydującej roli w państwie. Szlachta pragnęła posiadać większy wpływ na politykę królewską, oraz wprowadzić prawa ograniczające możliwości innych stanów. Znakomitym punktem wyjścia stały się przywileje uzyskane od Ludwika Węgierskiego i Władysława Jagiełły. Okazji do wywierania dalszych nacisków na monarchę dostarczyła wojna trzynastoletnia: w 1454 r. pod Cerkwicą szlachta zmusiła króla do zwiększenia roli politycznej sejmików ziemskich. Kazimierz Jagiellończyk pod koniec tego samego roku wydał w Nieszawie przywilej, w którym zobowiązywał się nie zwoływać pospolitego ruszenia i nie nakładać nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich.
To, że lokalne zjazdy szlachty zaczęły zatwierdzać (lub odrzucać) decyzje króla, zmuszało przedstawicieli sejmikówsejmików do stałych kontaktów, dlatego posłowie wspólnot powiatowych spotykali się na zjazdach prowincjonalnych (dla swoich dzielnic) oraz generalnych (dla całej Korony). Pod koniec panowania Kazimierza Jagiellończyka praktyka ta stała się regularna i doprowadziła do ukształtowania się parlamentaryzmu: od 1493 r. przyjęło się uważać za sejm trzy sejmujące stany: króla, senat (czyli radę królewską: dostojników duchownych i świeckich) oraz izbę poselską (posłów wybranych na sejmikach).
Przewaga szlachty w państwie zaowocowała prawami wymierzonymi w zakres swobód innych grup społecznych. W ciągu XV w. zlikwidowano instytucję sołtysów, którzy – jako najbogatsi z chłopów – byli konkurencją dla panów gruntowych. Właściciele ziemscy wykupywali teraz sołectwa, włączając je do folwarków i przejmując sądowe uprawnienia sołtysów. Zwielokrotnieniu zysków miało także służyć stałe powiększanie wymiaru pańszczyzny oraz nałożony na chłopów zakaz opuszczania wsi. Ograniczeniu uległa również wolność gospodarcza mieszczan, którym zakazano kupowania ziemi i swobodnego podnoszenia cen na produkty rzemieślnicze. Szlachta, mając niedostępne mieszkańcom miast przywileje handlowe, monopolizowałamonopolizowała najbardziej dochodowy handel zbożem.
Osiągnięta w XV w. pozycja polityczna i gospodarcza uczyniła z polskiej szlachty „naród polityczny” – warstwę obywatelską mającą prawo współdecydowania o polityce państwa. Państwo stało się rzecząpospolitą szlachecką.
Ważnym elementem polityki wewnętrznej Kazimierza Jagiellończyka było swobodne obsadzanie biskupstw, lecz arbitralne decyzje króla prowadziły czasem do konfliktów z kapitułami. Gdy w 1460 r. doszło do sporu o obsadę biskupstwa krakowskiego, władca wygnał ze stolicy niepokornych kanoników, wśród których był m.in. Jan Długosz (później pogodził się on jednak z królem). Jeszcze poważniejsze konsekwencje miał konflikt z kapitułą warmińską. Elekt kapituły, Mikołaj Tungen, uzyskawszy poparcie papieża i Krzyżaków, zajął w 1472 r. Warmię. Jednocześnie nowy wielki mistrz krzyżacki Marcin Truchsess odmówił Kazimierzowi hołdu lennego i w 1478 r. zaatakował ziemię chełmińską. Tak wybuchła wojna zwana popiąpopią, czyli księżą (w średniowieczu słowem „pop” określano także kapłanów katolickich). Kontrakcja wojsk polskich zmusiła w 1479 r. Tungena i Truchsessa do ukorzenia się przed królem Polski.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D3iQZSRuJ
Nagranie filmowe dotyczące początków parlamentaryzmu.
Słownik
rodzaj gospodarstwa rolnego, nastawionego na masową produkcję zboża przeznaczonego na zbyt, wykorzystującego pracę pańszczyźnianą chłopów.
obowiązek darmowej pracy w majątkach panów gruntowych.
zgromadzenie szlacheckie zbierające się w każdym powiecie.
(z gr. monopolion – prawo do wyłącznej sprzedaży, od monos – jeden, wyłączny + polein – sprzedawać) przyznanie wyłączności danej osobie albo grupie osób w określonym zakresie działalności (np. na produkcję, dystrybucję lub sprzedaż danych towarów lub usług)
duchowny w Kościele prawosławnym i greckokatolickim; w średniowieczu też: ksiądz katolicki
Słowa kluczowe
sejmiki, pańszczyzna, szlachta, Rzeczpospolita, Polska w XIV–XV w.
Bibliografia
Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.
S. Grzybowski, Wielka historia Polski, t. 4, Dzieje Polski i Litwy (1506–1648), Kraków 2000.
M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1795, Warszawa 2004.
J. Topolski, Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501–1795), seria Polska – dzieje narodu, państwa i kultury, t. 2, Poznań 1999.
Historia sejmu polskiego, t. 1, Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, pod red. J. Michalskiego, Warszawa 1984.
J. Choińska‑Mika, Poseł jedzie na sejm, „Mówią Wieki” 10/1994.