Rzeczowniki nijakie w prasłowiańszczyźnie

W prasłowiańszczyźnie rzeczowniki nijakie należały do następujących deklinacjideklinacjadeklinacji: Deklinacja I -o‑tematowa (lato < lěto) -jo‑tematowa (pole < polje), Deklinacja V spółgłoskowa -t- (cielę < telent) -n- (imię < imen) -s- (niebo < nebes). Te typy deklinacyjne odmieniały się różnie. Najogólniejszą zmianą na gruncie polszczyzny było przekształcenie się kilku prasłowiańskich deklinacji tematowych w jedną - rodzajową.

Liczba pojedyncza

W mianowniku rzeczowniki nijakie mogły mieć końcówkikońcówkakońcówki: -o – dawne tematy na -o- (lato, jarzmo) i na -s- (niebo, ciało), -e – dawne tematy na -jo- (pole, ziele) i derywaty utworzone za pomocą przyrostka *ьje (spanie, zbawienie), -ę – dawne tematy na -n- (imię, znamię) i -t- (cielę, jagnię).

Końcówka dopełniacza l.p. rzeczowników nijakich od czasu staropolszczyzny ma tylko końcówkę -a (lata, pola, nieba, ciała, imienia).

Dziś w celowniku występuje tylko -u, z wyjątkiem wyrażenia ku południowi, które Poradnia językowa PWN uznaje za równie poprawne, co ku południu. Pierwotne -i w tematach spółgłoskowych (temu imieni, temu cielęci) szybko zanikło na rzecz bardziej rozpowszechnionego -u.

R1WPzdCFEKOC6

Rysunek przedstawia cielę, nad którym jest dymek z napisem cielęci?

Miejscownik l.p. miał końcówki -e, -u, -i. Pierwsza z nich była początkowo powszechna wśród rzeczowników twardotematowych, np. w lecie, w jarzmie, w oce, w mlece, w sidle itd. Później jednak rzeczowniki, których temat kończył się na spółgłoski k, g, ch, przyjęły końcówkę -u od rzeczowników nijakich miękkotematowych (w polu, o zielu > w uchu, o mleku). Z kolei -u w miejscowniku rzeczowników nijakich miękkotematowych pochodzi z deklinacji męskiej, a pierwotną końcówką dla tej grupy było -i (w morzy, w weseli, w zbawieni).

Liczba mnoga

Większość rzeczowników nijakich miała w dopełniaczu liczby mnogiej końcówkę jerową: ь lub ъ. Po zaniku jerów doszło do wzdłużeń zastępczych (słowo – słów) i pojawienia się e ruchomego (sto – set < sъto – sъtъ). W niektórych wyrazach w dopełniaczu l. mn. występuje też e ruchome analogiczne, niemotywowane rozwojem fonetycznym, jak w formach mydeł, maseł, świateł (e w tych formach nie pochodzi z jeru). Pewna grupa rzeczowników (nie odsłownych!) zakończonych pierwotnie na ьje, jak narzędzie, rozdroże, przymierze, przyjmuje w dopełniaczu l. mn. końcówkę -i/-y (narzędzi, rozdroży, przymierzy). Dzisiaj wyrazy zapożyczone na -um (muzeum, liceum, forum) mają w dopełniaczu l. mn. końcówkę –ów, charakterystyczną dla rodzaju męskiego.

W celowniku l. mn. końcówki ujednoliciły się według wzoru twardotematowego -om, por. ciałom, światłom, polom, zbożom, imionom itd.

Pierwotną końcówką narzędnika l. mn. rzeczowników nijakich (-o‑tematowych, -jo‑tematowych i spółgłoskowych) było -y/-i, tak jak w rzeczownikach męskich. Najczęstsza była końcówka -y: mówiono tymi laty, tymi pióry, tymi skrzydły, tymi zwierzęty itd. W miejsce -i weszła końcówka –mi, stąd formy typu sercmi, zbożmi. Jednak już od XVI wieku obie te końcówki wypierała końcówka -ami z deklinacji żeńskiej i to ona panuje niepodzielnie, wyjąwszy utarte wyrażenia jak dawnymi laty, innymi słowy z wyraźnym archaizmem fleksyjnym.

Dla miejscownika l. mn. pierwotnie były charakterystyczne dwie końcówki: -ech dla tematów na -o i spółgłoskowych oraz -ich dla tematów na -jo-. Ta druga końcówka nie zachowała się, natomiast pierwsza została zastąpiona najpierw przez -och, później przez -ach.

Słownik