Koleją ku nowoczesności

Wiek XIX był w całej Europie okresem szybkich przemian cywilizacyjnych, w wyniku których nastąpiły duże zmiany w warunkach życia codziennego. Postęp cywilizacyjny zaznaczył się również na ziemiach polskich, choć w porównaniu z krajami Europy Zachodniej dokonywał się on z pewnym opóźnieniem. Wynalazki oraz zdobycze technologii i nauki prowadziły do stopniowych przeobrażeń we wszystkich dziedzinach życia. Polepszył się stan dróg, we wszystkich zaborach wzrósł stopień alfabetyzacji, poprawiły się higiena i opieka zdrowotna. W miastach pojawiło się oświetlenie gazowe i elektryczne, a na ulicach obok pojazdów konnych zaczęły jeździć samochody. Upowszechniły się telefony, rosły nakłady prasy, a w 1899 r. otwarto w Łodzi pierwsze, stałe kino. Oczywiście nie wszystkie warstwy społeczne i nie wszystkie zabory korzystały z tych zdobyczy w jednakowym stopniu. Widocznym znakiem podniesienia się stopy życiowej był wzrost liczby ludności na ziemiach polskich – z 16 mln w roku 1850 do 34 mln w 1910.

R1edFZfux1dRL

Mapa przedstawia rozwój sieci kolejowej w Królestwie Polskim w latach 1842–1918. Najgęstsza sieć linii kolejowych jest na terenie zaboru pruskiego. Miastem, gdzie przecina się najwięcej linii, jest Warszawa.

Wraz ze zmianami cywilizacyjnymi następowały dynamiczne przemiany społeczne. Dawne struktury stanowe uległy osłabieniu, zastąpiły je grupy klasowe. Pojawiły się nowe klasy społeczne. Rozwijały się miasta i tam zaczęło koncentrować się życie społeczne.

W pałacach i dworach

W czasach zaborów duże przemiany dotknęły stan szlachecki. Państwa zaborcze podjęły działania zmierzające do ograniczenia jego liczebności, w tym celu wprowadziły zasadę, że szlachcicem mógł być tylko ten, kto był właścicielem ziemskim. W tym celu przeprowadzono weryfikację tytułów szlacheckichweryfikacja tytułów szlacheckichweryfikację tytułów szlacheckich. W konsekwencji doprowadziło to do społecznej degradacji drobnej szlachty i szlachty gołoty.

Najbogatsze i najbardziej liczące się rody magnackie zostały wyodrębnione przez nadanie tytułów książąt, baronów i hrabiów. W ten sposób wykształciła się z nich arystokracjaarystokracjaarystokracja. Dzięki swojej pozycji finansowej i towarzyskiej arystokraci uważali się za czołową warstwę narodu. Niżej znajdowało się ziemiaństwoziemiaństwoziemiaństwo. Początkowo grupę tę tworzyła szlachta folwarczna, później zaczęli do niej napływać przedstawiciele innych warstw: bogaci chłopi, bankierzy, fabrykanci, różni dorobkiewicze. Warunkiem koniecznym przynależności do ziemiaństwa było posiadanie ziemi. Grupa ziemian, choć nieliczna, wyróżniała się stanem majątkowym i reprezentowała pewne specyficzne wzorce kulturowe oraz obyczajowe, które były atrakcyjne i stawiały jej przedstawicieli na czele hierarchii społecznej. Niżej znajdowała się szlachta drobna. Ziemiaństwo od szlachty drobnej dzieliła przepaść, a z czasem różnice kulturowe w sposobie życia i wykształceniu stawały się coraz wyraźniejsze. Przedstawiciele drobnej szlachty często ulegali schłopieniu, po wejściu z chłopami w związki małżeńskie, i reprezentowali podobny do nich typ obyczajowości i mentalności.

R1OnJ9W1EXHyc

Ilustracja przedstawia zabudowania dworskie stojące wśród drzew. Dom ma białe ściany z niewielkimi oknami i z gankiem wspartym na kolumnach oraz łamanym dachem mansardowym pokrytym drewnianą dachówką.

RWdxMBLd8lSe5

Ilustracja przedstawia zabudowania pałacowe. Trójkondygnacyjny budynek pokryty jest czerwoną dachówką. Z przodu ma wysunięty poza lico ściany element konstrukcyjny, podtrzymywany przez cztery kolumny. Przed pałacem krótko przystrzyżony trawnik.

RGK1ITNzYuZMq

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny odwróconego lewym półprofilem. Mężczyzna ubrany jest w biały płaszcz, obszyty ciemnym futrem.

W miejskim pejzażu

Wielkim przemianom podlegało także środowisko miejskie. Miasta stały się głównymi ośrodkami życia społecznego. Właściwie we wszystkich zaborach następował proces intensywnej urbanizacji. Powstawały nowe ośrodki, a stare się rozrastały. Na przykład ludność Warszawy zwiększyła się w drugiej połowie XIX w. blisko czterokrotnie, co pozwoliło miastu uplasować się wśród najlepiej zurbanizowanych ośrodków w Europie, przed Rzymem czy Madrytem. Coraz więcej ludzi decydowało się na przeniesienie do miast. W latach 1850–1910 było to niemal 4,5 mln osób, które zmieniły swoje miejsce zamieszkania.

Rozwój gospodarczy ziem polskich doprowadził do wyodrębnienia się we wszystkich zaborach grupy nowego mieszczaństwa, zwanego burżuazjąburżuazjaburżuazją. Byli to bankierzy, finansiści, fabrykanci; wszyscy ci, którzy dorobili się na dostawach do wojska i administracji, a zyskane w ten sposób pieniądze inwestowali w dalsze interesy, handel, przemysł, banki itd. Była to grupa niejednolita pod względem narodowym. Wielu spośród nich było Żydami lub osobami pochodzenia niemieckiego. Burżuazja wywodziła się z różnych warstw społecznych, w większej części z rodzin rzemieślniczych i kupieckich. Jej przedstawiciele zazwyczaj zaczynali karierę od założenia manufakturymanufakturamanufaktury i z czasem dorabiali się ogromnych fortun bankowych i przemysłowych, a swoim stylem życia nie odstawali od bogatszego ziemiaństwa.

R1GmjCsXlkVcT

Zdjęcie przedstawia dwupiętrowy, duży pałac. Nad wejściem do pałacu stoją kolumny z łukami. Przed pałacem znajduje się ulica z torami tramwajowymi oraz skwer z niskimi drzewami.

R121OoaY5GqLB

Ilustracja przedstawia podłużny budynek. Znajdują się w nim wagony kolejowe. Na górze ilustracji znajduje się wagon oraz koła wagonu. Znajdują się przy nich robotnicy. Na ilustracji znajduje się napis: Warsztaty Budowy Wagonów w Fabryce Lilpop i Rau w Warszawie. Jest od udekorowany łańcuchami.

Równocześnie rosła liczba robotnikówrobotnicyrobotników. Najwięcej było ich w zaborze pruskim oraz Królestwie Polskim. Warunki życia były typowe dla robotników z wczesnego okresu industrializacji: małe, zatłoczone mieszkania, niskie zarobki, ok. 12‑godzinny system pracy, brak jakiejkolwiek ochrony w postaci ubezpieczeń. Zmiany w tym zakresie następowały z pewnym opóźnieniem w porównaniu z zachodem Europy. Podobnie jak w innych krajach, tak i na ziemiach polskich podstawową formą walki robotników o swoje prawa były strajki.

R8XrAV8CGyA5v

Zdjęcie przedstawia pomnik kobiety w długiej sukni i z chustą na głowie. Kobieta stoi, ma uniesioną prawą rękę. Pomnik stoi na tle budynku z czerwonej cegły i z wysokimi oknami.

RSnppdnfsAxAA

Zdjęcie przedstawia panoramę miasta. Wśród budynków znajdują się wysokie kominy, z których wydobywa się dym.

Kolejną grupą społeczną, która pojawiła się w XIX w., była inteligencjainteligencjainteligencja, czyli według ówczesnego nazewnictwa „klassa umysłowa”. Mianem tym określano ludzi z co najmniej średnim wykształceniem, wykazujących zainteresowanie sprawami publicznymi, mających tzw. dobre wychowanie i utrzymujących się z własnej pracy. Do inteligencji należeli urzędnicy, nauczyciele, sędziowie, przedstawiciele wolnych zawodów (lekarze, adwokaci, weterynarze) oraz artyści, literaci, dziennikarze. Przeważali w niej przedstawiciele warstwy szlacheckiej, ale nie brakowało także członków mieszczaństwa, a w Galicji pewna grupa reprezentantów inteligencji wywodziła się z chłopstwa. W skali wszystkich ziem polskich warstwa ta liczyła ok. 150 tys. osób, ale jej liczebność szybko wzrastała i w 1910 r. w Krakowie oraz Lwowie stanowiła ona ok. 17 proc. populacji.

Pod chłopską strzechą

Najliczniejszą część społeczeństwa polskiego pod zaborami stanowili chłopi. Grupa ta jednak również uległa znacznym przeobrażeniom. Związane to było głównie z przeprowadzeniem reform uwłaszczeniowych we wszystkich zaborach. W ich wyniku nastąpiło rozwarstwienie ludności na wsi na tle majątkowym. Wiejską elitę stanowili bogaci gospodarze, których pola przekraczały 50 ha. Ich właściciele mogli sobie pozwolić na unowocześnianie swoich gospodarstw, dokupywali ziemię, kształcili dzieci. Często przejmowali także ziemiański styl życia, a ich obyczajowość coraz bardziej przypominała tę, która cechowała wyższe warstwy społeczne. Najniżej wśród ludności chłopskiej plasowali się chłopi małorolni, posiadający ledwie 5 ha ziemi, oraz bezrolni. Dochody otrzymywane z takich gospodarstw ledwie starczały na wyżywienie rodzin. Wśród tych grup panował głód ziemi i chłopi często w poszukiwaniu lepszych warunków życia decydowali się na migracjęmigracjemigrację do miasta lub emigrację za granicę. Mimo zmian, jakie nastąpiły w sytuacji chłopów w XIX w., nadal wyróżniała ich mentalność – w centrum chłopskiego świata stały rodzina, religia oraz pan i jego dwór.

RjXFHJs03nafT

Obraz przedstawia grupę mężczyzn w skromnych strojach, z którą rozmawia mężczyzna w mundurze. W tle stoi drewniana chata oraz znajduje się las.

Tak wyglądało życie codzienne galicyjskiego chłopa w drugiej połowie XIX w. według wspomnień polskiego działacza ludowego Jakuba Bojki:

Swoi czy obcy?

Ziemie polskie pod zaborami zamieszkiwali także przedstawiciele innych narodów. Duży odsetek stanowiła ludność żydowska. Wiek XIX przyniósł nowe zagrożenia dla Żydów w Europie, w wielu krajach wzmagały się tendencje antysemickie, wprowadzano antyżydowskie ustawodawstwo, a procesy cywilizacyjne wpłynęły na laicyzację życia ludności żydowskiej i podważyły jej tradycyjne normy. Niechęć do ludności żydowskiej podsycana była przez rywalizację ekonomiczną. Na skutek szybkiego wzrostu demograficznego oraz napływu Żydów z innych regionów ziemie polskie zamieszkiwało ponad 2 mln osób wyznania mojżeszowego. W Warszawie przed wybuchem I wojny światowej stanowili oni niemal 40 proc. społeczności, a w niektórych miastach ich liczebność dochodziła do 90 proc. Spośród ludności żydowskiej rekrutowali się zarówno wielcy przedsiębiorcy i przedstawiciele elity finansowej, jak i masy małomiasteczkowej biedoty. Większość wyznawców judaizmu pozostawała przy swoich obyczajach, wierzeniach i tradycji. Tylko niewielki odsetek uległ całkowitej lub częściowej asymilacjiasymilacjaasymilacji.

Kolejne pod względem liczebności grupy narodowościowe żyjące pod zaborami stanowili Ukraińcy i Litwini. Pod koniec XIX w. rozpoczął się proces wyodrębniania tych narodowości spośród ludności kresowej. W obydwu przypadkach przebiegał on w ostrym konflikcie z polskością. Przedstawiciele tych grup starali się odciąć od tradycji związku z Rzecząpospolitą i stworzyć swoją własną tradycję. Wspomniane procesy przybrały na sile po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

R1cUGneI6DUe8

Ilustracja przedstawia karykaturę z postacią brodatego mężczyzny ubranego w tradycyjny strój rosyjski, czyli lnianą koszulę ze stójką, tak zwaną rubachę z krajką oraz szerokie spodnie. Ubranie jest brudne, znoszone, na kolanach są łaty. Koszula przepasana jest w pasie sznurkiem. Na głowie ma miękka czapkę z sukna z daszkiem. Na nogach ma ciepłe obuwie do kolan, tak zwane walonki. W prawym ręku trzyma kij, lewą dłonią ciągnie po ziemi za włosy osobę o długich, ciemnych włosach.

RSBfvRf6xjZir

Ilustracja przedstawia trzy pionowo ustawione, prostokątne płyty kamienne. Płyty stoją na cmentarzu. Płyta po środku zwieńczona jest linią prostą, po lewo i po prawo zwieńczone są dwoma odcinkami koła. Ich górne części wypełniają płaskorzeźby dolną zaś inskrypcja w języku hebrajskim.

Z biedy za morza

W ostatnich dekadach XIX w. Polacy zaczęli masowo migrować. Trudne warunki życia na wsi, zwłaszcza w Galicji i zaborze rosyjskim, zmuszały wielu chłopów do przenoszenia się do miasta. Często jednak to nie poprawiało wystarczająco ich sytuacji, dlatego dominującym zjawiskiem były emigracja ludności poza granice kraju. Przyczyniała się do niej również polityka państw zaborczych wobec Polaków. Konfiskaty majątków, dyskryminacja językowa i narodowa, aresztowania oraz różnego rodzaju ograniczenia i utrudnienia w rozwoju społecznym i kulturowym pchały wielu Polaków do opuszczenia ziem polskich i osiedlenia się w innych krajach. Najważniejszą jednak przyczyną emigracji była bieda. Większość chłopów z Galicji i zaboru rosyjskiego miała tylko tyle ziemi, by z trudem utrzymać siebie i swoją rodzinę. Wolno rozwijający się przemysł nie był zaś w stanie wchłonąć szybko rosnącej grupy ludności wiejskiej. We wszystkich trzech zaborach ogromny problem stanowiła kwestia związana z istnieniem wielkich rzesz ludzi bezrolnych i małorolnych.

W latach 1870–1914 ziemie polskie opuściło niemal 3,5 mln Polaków. W konsekwencji przed wybuchem I wojny światowej poza granicami kraju przebywała ok. jedna szósta ludności zamieszkującej tereny dawnej Rzeczypospolitej. Rocznie wyjeżdżało ok. 50 tys. osób. Wśród emigrantów przeważali chłopi z Galicji, co było związane z faktem, że w zaborze austriackim panowały stosunkowo liberalne przepisy dotyczące wyjazdów. W późniejszym czasie do chłopów dołączyli robotnicy i inteligencja.

Na emigracji też nie było łatwo. Po pierwsze emigrantom zagrażali oszuści i stręczyciele. Brak kwalifikacji oraz często występujący analfabetyzm sytuowały ich w kategorii osób najuboższych. Byli pozbawieni opieki prawnej i zdrowotnej. W Stanach Zjednoczonych większość emigrantów z Polski pracowała w kopalniach węgla. Mimo trudnych warunków wielu decydowało się jednak zostać za granicą na stałe.

R18DRsP4QjnK8

Ilustracja przedstawia kartkę z notatnika z tabelą, zawierającą nazwiska i imiona oraz inne dane. Dokument sporządzono z  w języku angielskim.

RKkd1T3C5gABA

Ilustracja przedstawia kościół z dwoma wieżami, wejściem na którym znajduje się witraż w kształcie koła.

Słownik

Słowa kluczowe

ziemiaństwo, burżuazja, chłopi, emigracja, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami

Bibliografia

J. Bojko, Okruszyny z Gręboszowa, w: Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998.

A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2000.

W. Witos, Moje wspomnienia, Warszawa 1981.

archiwumemigranta.pl