Uwarunkowania industrializacjiindustrializacjaindustrializacji

Uprzemysłowienie ziem polskich było uwarunkowane przez trzy czynniki specyficzne dla tego regionu: pańszczyznę i poddaństwo chłopów, podział terytorium między państwa zaborcze oraz walkę narodową. Zjawiskiem charakterystycznym dla terenów Europy położonych na wschód od Łaby było wtórne poddaństwo chłopów. Uwłaszczenie chłopów stanowiło wstęp do kształtowania się społeczeństwa przemysłowego. Bez uwłaszczenia nie mogło być mowy o mobilności siły roboczej i przemianie chłopów w konsumentów dóbr przemysłowych. Tempo industrializacjiindustrializacjaindustrializacji najszybsze było tam, gdzie najwcześniej – w pierwszej połowie XIX w. – dokonano uwłaszczenia, czyli w państwie pruskim. W wyniku Wiosny Ludów zniesiono pańszczyznę i przeprowadzono uwłaszczenie w monarchii habsburskiej, a więc także w Galicji. W zaborze rosyjskim uwłaszczenie nastąpiło dopiero po powstaniu styczniowym, w roku 1864.

Indeks górny Na podstawie: Wielka Historia Polski, Kraków 2000. Indeks górny koniec^{Na podstawie: Wielka Historia Polski, Kraków 2000.}

Indeks górny Granice państw zaborczych na ziemiach polskich do dzisiaj można wskazać w miarę dokładnie na podstawie mapy z zaznaczonymi liniami kolejowymi. W spadku po zaborach pozostało bowiem wyraźne zróżnicowanie gęstości tras kolejowych.
Podaj, w którym zaborze zagęszczenie linii kolejowych było największe, a w którym – najmniejsze. Indeks górny koniec^{Granice państw zaborczych na ziemiach polskich do dzisiaj można wskazać w miarę dokładnie na podstawie mapy z zaznaczonymi liniami kolejowymi. W spadku po zaborach pozostało bowiem wyraźne zróżnicowanie gęstości tras kolejowych.
Podaj, w którym zaborze zagęszczenie linii kolejowych było największe, a w którym – najmniejsze.}

R3fJ3Euxj1f9h

Szkic przedstawia ogromną kilkupiętrową fabrykę. Z tyłu zza jej głównej części wystają kominy, z których leci dym. Przed budynkiem znajduje się ulica oraz park z drzewami.

Granice zaborcze były też barierami celnymi, co wynikało z protekcjonizmuprotekcjonizmprotekcjonizmu państw zaborczych. Przez to np. do Zagłębia Dąbrowskiego bardziej opłacało się sprowadzać żelazo z Donieckiego Zagłębia Węglowego na Ukrainie (Donbasu) niż z Górnego Śląska, ropę naftową zaś – z Baku na Zakaukaziu niż z Galicji. W 1914 r. z Prus i Austrii prowadziło do granicy z Rosją 50 linii kolejowych, ale tylko dziesięć z nich granicę tę przekraczało. Gospodarka na ziemiach polskich była zależna od polityki gospodarczej poszczególnych państw zaborczych.

Wschodnie prowincje Królestwa Pruskiego

Do najbardziej uprzemysłowionych ziem polskich pod zaborami należał Śląsk. Zagłębie Górnośląskie było po Zagłębiu Ruhry drugim ośrodkiem górniczo‑hutniczym Niemiec. Od 1860 do 1913 r. na Górnym Śląsku liczba zatrudnionych w przemyśle zwiększyła się sześciokrotnie (z 30 tys. do 190 tys.), ponad osiemnastokrotnie wzrosło wydobycie węgla, ponad jedenastokrotnie – produkcja surówki żelaza i ponad czterokrotnie – produkcja cynku. U schyłku XIX w. należąca do państwa kopalnia Królowa Luiza w Zabrzu była największą kopalnią węgla w Europie. W 1892 r. zatrudniała ok. 9,2 tys. robotników.

Indeks górny Dane na podstawie: Adam Frużyński, Industrializacja Górnego Śląska do 1922 roku, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 3 (2016), Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej. Indeks górny koniec^{Dane na podstawie: Adam Frużyński, Industrializacja Górnego Śląska do 1922 roku, Encyklopedia Województwa Śląskiego, t. 3 (2016), Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej.}

W Zagłębiu Wałbrzyskim wydobywano węgiel, działały fabryki włókiennicze, huty szkła i wytwórnie porcelany. We Wrocławiu liczba ludności osiągnęła w 1909 r. pół miliona. W 1885 r. istniało tam 19 fabryk zatrudniających powyżej 200 robotników. W Prowincji Poznańskiej w ćwierćwieczu przed I wojną światową plony wzrosły trzykrotnie, przewyższając dwukrotnie ilość płodów rolnych uzyskanych z innych ziem polskich. W Poznańskiem przemysł był ściśle związany z rolnictwem, czego przykładem jest fabryka maszyn rolniczych Cegielskiego. W Inowrocławiu odkryto złoża soli i wybudowano fabrykę sody amoniakalnej. W Bydgoszczy powstały zakłady kolejowe. Prusy Wschodnie, Prusy Zachodnie i Pomorze miały charakter głównie rolniczy. W Elblągu, Gdańsku i Szczecinie wybudowano stocznie. Kompleks stoczniowy w Elblągu zatrudniał przed I wojną światową ok. 12 proc. wszystkich mieszkańców miasta. Zmniejszyła się rola portu w Gdańsku, odciętego granicami od dorzecza Wisły. Największymi portami na Bałtyku były Szczecin, Sztokholm i Ryga, nie licząc Kopenhagi i Malmö, położonych w cieśninie Sund. Szczecin zawdzięczał swój sukces żegludze na Odrze, łączącej miasto z Górnym Śląskiem.

Zachodnie gubernieguberniagubernie Cesarstwa Rosyjskiego

W Kongresówce przemysł rozwijał się w okręgach warszawskim, łódzkim i dąbrowskim, spadło natomiast znaczenie okręgu staropolskiego, leżącego na Wyżynie Kieleckiej. W Warszawie dominował przemysł metalowy, w którym było zatrudnionych ok. 40 proc. ogółu robotników. W zakładach włókienniczych w podwarszawskim Żyrardowie w 1914 r. pracowało ponad 8,4 tys. robotników. Największym centrum przemysłowym w Kongresówce był włókienniczy okręg łódzki, w którym najważniejszą rolę odgrywały zakłady Scheiblera i zakłady Poznańskiego. Łódzcy fabrykanci inwestowali także poza Kongresówką, do nich należały np. plantacje bawełny na Zakaukaziu. Rozwój okręgu łódzkiego był niezwykle szybki. W 1793 r. wieś Łódź liczyła niespełna 200 mieszkańców, w 1865 r. – 40 tys., w 1900 r. – ponad 315 tys., a w 1914 r. – już 500 tys. Za takim tempem rozwoju nie nadążała rosyjska biurokracja, dlatego Bałuty, obecnie dzielnica Łodzi, do I wojny światowej były formalnie wsią, mimo że mieszkało tam 100 tys. osób.

Indeks górny Dane na podstawie: Ryszard Rosin, Mieczysław Bandurka, Łódź 1423–1823‑1973, Łódź 1974. Indeks górny koniec^{Dane na podstawie: Ryszard Rosin, Mieczysław Bandurka, Łódź 1423–1823‑1973, Łódź 1974.}

RrzYgbIMDfptc

Zniszczone czarno‑białe zdjęcie przedstawia grupę kilkudziesięciu kobiet pozujących do zdjęcia. Stoją w kilku rzędach najprawdopodobniej na rusztowaniu. Są ubrane w suknie.

W kopalnie i huty Zagłębia Dąbrowskiego inwestowali przedsiębiorcy warszawscy i łódzcy, a także kapitał zagraniczny: niemiecki z Górnego Śląska i francuski. W latach 70. XIX w. Francuzi przejęli Hutę Bankową w Dąbrowie Górniczej, czyniąc z niej największą hutę w Kongresówce. Na giełdzie w Lyonie akcje tego przedsiębiorstwa o nominalnej wartości 500 franków osiągały cenę 4400 franków, akcjonariuszom zaś wypłacano wysokie dywidendydywidendadywidendy. W zachodnich guberniachguberniaguberniach Cesarstwa Rosyjskiego przemysł (włókiennictwo) rozwinął się właściwie tylko w Białostockiem, reszta regionu miała tradycyjnie charakter rolniczy.

Północno‑wschodnie kraje Austrii

Galicja była drugim na świecie, po amerykańskiej Pensylwanii, i pierwszym w Europie terenem eksploatacji ropy naftowej. Pierwszy zakład wydobywczy uruchomiono w Bóbrce koło Jasła w 1854 roku. Dwa lata później powstała pierwsza na świecie destylarnia ropy w Ulaszowicach. Głównym ośrodkiem przemysłu naftowego w tym regionie było Zagłębie Borysławskie. Szczyt wydobycia ropy w Galicji przypadł na rok 1909. W Zagłębiu Krakowskim pozyskiwano węgiel kamienny. Galicja pozostawała jednak obszarem głównie rolniczym, z przewagą małych gospodarstw. Słaby rozwój przemysłu i przeludnienie powodowały, że nędza wsi galicyjskiej była wręcz przysłowiowa. Jedynie Śląsk Cieszyński odznaczał się wysokim poziomem uprzemysłowienia – był jednym z najbardziej zindustrializowanych krajów Austro‑Węgier, ośrodkiem hutnictwa i włókiennictwa oraz wydobycia węgla kamiennego.

Urzędnicy

Ziemie polskie podlegające poszczególnym państwom zaborczym różniły się także pod względem funkcjonowania administracji. Prusy były państwem, w którym wszyscy, łącznie z cesarzem, podlegali prawu. Zdanie Ordnung muss sein (niem., porządek musi być) można uznać za dewizę urzędników pruskich. Rosja była carskim samowładztwem i jej urzędników często cechowała służalczość wobec zwierzchników, rekompensowana wykorzystywaniem przywilejów władzy wobec podwładnych i petentów. Przemytnicy z okolic Mysłowic, tzw. trójkąta trzech cesarzy, rejonu, w którym zbiegały się granice wszystkich państw zaborczych, mawiali, że najgorsi są urzędnicy austriaccy, gdyż pruscy nigdy nie biorą łapówek, rosyjscy biorą zawsze, a austriaccy niekiedy biorą, a niekiedy nie. Korupcja niszczyła racjonalność systemu administracyjnego, polegającą na takim samym traktowaniu analogicznych przypadków. W społeczeństwie feudalnymfeudalizmfeudalnym przywileje, kupowanie urzędów, wręczanie podarków były normą. W społeczeństwie industrialnymindustrializacjaindustrialnym stały się patologią. Jedynym terytorium dawnej Rzeczypospolitej, na którym jako urzędnicy pracowali Polacy, była autonomiczna od 1873 r. Galicja. W Królestwie Polskim dotychczas polską kadrę urzędniczą zrusyfikowano po klęsce powstania styczniowego.

Przedsiębiorcy

RliOoudEBgGX91

Szkic przedstawia portret Izraela Poznańskiego. Jest on ubrany w ciemny garnitur i białą koszulę. Jest łysy, ma krótkie włosy jedynie z tyłu głowy. Ma długą ciemną brodę i wąsa.

Wśród przedsiębiorców na ziemiach polskich dominowali Niemcy i Żydzi. W Warszawie najbogatsi finansiści żydowscy, Leopold Kronenberg i Jan Bloch, byli zwolennikami asymilacjiasymilacjaasymilacji równoznacznej dla nich z polonizacją. Polonizowali się również przedsiębiorcy pochodzenia niemieckiego, np. Wedlowie. Warszawskimi fabrykantami byli też Polacy, m.in. Konstanty Rudzki. Z przedstawicielami burżuazji warszawskiej prowadzili wspólne interesy polscy arystokraci Łubieńscy i Zamoyscy. Inaczej było w Łodzi, zbudowanej niemal od podstaw: tu wszyscy byli przybyszami. Ludność miasta zwiększyła się z 20 tys. w 1840 r. do 315 tys. w 1900 r. Właścicielami fabryk byli głównie Niemcy (np. Saksończyk Ludwik Geyer czy Nadreńczyk Karol Scheibler) i Żydzi (np. Poznańscy). Również na Śląsku, od 500 lat nienależącym do Korony Polskiej, na przełomie XIX i XX stulecia niemal nie było posiadaczy polskiego pochodzenia. W industrializacjiindustrializacjaindustrializacji Śląska dużą rolę odegrali arystokraci Schaffgotschowie i Donnersmarckowie.

Rtfy5GFszEznD

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia wnętrze hali fabryki. Przy maszynach i stanowiskach pracują liczni robotnicy. Przy ścianach hali stoją szafki z licznymi narzędziami. W dachu znajdują się szyby, przez które do hali wpada światło.

Żydzi

Pod koniec wieku na ziemiach byłej Rzeczypospolitej żyło 60–80 proc. populacji żydowskiej na świecie. Żydzi przeważnie zamieszkiwali małe miejscowości. Spośród dużych miast Warszawa była największym skupiskiem Żydów w Europie, a trzecim na świecie, po Nowym Jorku i Chicago. W pierwszej połowie XIX stulecia wszędzie w Europie zniesiono prawną dyskryminację Żydów. Wyjątek stanowiła Rosja, w której w latach 80. restrykcje jeszcze zaostrzono. Przepisy ograniczające coraz bardziej terytorium, na którym mogła mieszkać ludność żydowska, sprawiły, że ponad milion Żydów musiało opuścić swoje rodzinne strony. Przez Cesarstwo Rosyjskie przetoczyły się fale pogromów, tolerowane, jeśli nie wręcz organizowane przez władze carskie.

R107ubbwgIPPC1

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Ma on długą siwą brodę, okulary, a na głowie czarną jarmułkę. Jest ubrany w czarny strój.

W XIX w. Żydzi stanęli przed zasadniczym pytaniem o tożsamość. Do tej pory zazwyczaj określała ją religia. Co miało o niej stanowić na przełomie stuleci? Na zachodzie Europy większość Żydów się zasymilowała, przyjąwszy kulturę i język narodów, pośród których żyła. W zaborze pruskim większość Żydów uległa germanizacji, w efekcie prawie nie było tam ludności żydowskiej. W Galicji asymilacjaasymilacjaasymilacja oznaczała polonizację, na terenach zależnych od Rosji (która dyskryminowała Żydów) – albo polonizację (w Warszawie), albo rusyfikację (np. w Kijowie i Odessie), albo germanizację (w Rydze). Nigdy natomiast nie oznaczała ukrainizacji ani lituanizacji (procesu przyswajania albo przymusowego narzucania języka, obyczajów, kultury ukraińskiej lub litewskiej). Większość Żydów z zaborów rosyjskiego i austriackiego zachowała odrębność kulturową i językową. Ich językiem domowym pozostawał jidysz, hebrajskiego używano podczas nabożeństw oraz w sytuacjach związanych z życiem religijnym. W drugiej połowie XIX w. rozwinęła się świecka literatura w jidysz. Syjoniści, czyli zwolennicy budowy państwa żydowskiego na ziemi Izraela, byli przeciwnikami używania jidysz, którym posługiwali się Żydzi żyjący w diasporze (rozproszeniu). Zwolennicy syjonizmu postanowili ożywić i unowocześnić język przodków, tworząc język nowohebrajski.

Ruyi1nhEd3UGD

Nagranie filmowe dotyczące ziem polskich w czasach industrializacji.

Nagranie filmowe dotyczące ziem polskich w czasach industrializacji.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D3u6XmBgG

Nagranie filmowe dotyczące ziem polskich w czasach industrializacji.

Słownik

Słowa kluczowe

industrializacja, przemysł, Zagłębie, Śląsk, Łódź, asymilacja, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami

Bibliografia

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, red. J. Buszko, Warszawa 1959.

E. Lenard, Z. Morawski, A. Żuberek, Historia w tekstach źródłowych dla licealistów, cz. 2, Warszawa 2004.

Węzły pamięci niepodległej Polski, red. Z. Najder, Fundacja Węzły Pamięci, Muzeum Historii Polski, Kraków–Warszawa 2014.