Poznanie

Jakkolwiek źródeł pozytywizmu można doszukiwać się już w starożytności, to jego dojrzałe formy zakorzenione są w rozwoju poznania naukowego między XVIII a XX wiekiem. Pod wpływem nauk, zwłaszcza przyrodniczych, znaczenia nabiera wówczas epistemologia empirystycznaepistemologia empirystyczna epistemologia empirystyczna, która będzie dominować w całym nurcie pozytywistycznym, także w neopozytywizmieneopozytywizmneopozytywizmie.

Doświadczenie a wiedza a prioria prioria priori

Epistemologia nowożytnego empiryzmu dążyła do uwiarygodnienia wiedzy pochodzącej z doświadczenia jako pewnej i ogólnej, odmawiając możliwości poznania świata na drodze czysto racjonalnej bądź intuicyjnej. Tym samym odmawiała wartości owocom takiego poznania, czyli przede wszystkim metafizyce. Filozofia neopozytywistyczna przejmuje te dążenia i oceny – dla jej przedstawicieli wiedza dana jest wyłącznie w doświadczeniu, zaś wzorem dociekania są procedury realizowane w naukach empirycznych. Jednak oprócz treści płynących z doświadczenia w procesie poznania są obecne, zdaniem neopozytywistów, także metody logiczne oraz matematyczne. Z punktu widzenia logicznego empiryzmu same te metody, jako aprioryczne, nie przynoszą wiedzy o świecie i mają wyłącznie instrumentalny charakter. Ich rola polega na tym, że zastosowane do doświadczenia pozwalają na opracowanie danych, wyprowadzanie wniosków ogólnych i formułowanie teorii.

R1ib866yHGOPH

Grafika przedstawia równanie. Trzynaście żarówek plus cztery koła zębate różnej wielkości równa się wykres z sześcioma wykresami słupkowymi.

Zdania protokolarne

Uwiarygodnienie poznania empirycznego wymagało jednak bliższego określenia tych treści, które pochodzą wyłącznie z doświadczenia, czyli tego, co od czasów Davida Hume'a najczęściej nazywano faktem. Ponieważ dla wiedeńczyków fakt nie istniał poza jego opisem, a więc był uchwytny tylko w języku, przyjęli oni, że punktem wyjścia procesu poznawczego jest tzw. zdanie protokolarne (obserwacyjne, sprawozdawcze). Przez zdania protokolarne rozumiano – jak pisał Moritz Schlick – zdania, które w sposób absolutnie prosty, bez jakichkolwiek narzuconych form, zmian czy dodatków przedstawiają fakty, których opracowanie stanowi istotę całej nauki i które poprzedzają wszelką wiedzę, każde twierdzenie dotyczące świataIndeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹.

Problem weryfikacji zdań

Zmierzając do usunięcia z wiedzy treści pozadoświadczalnych, logiczni empiryści podjęli się znalezienia metody oddzielania zdań sensownych (weryfikowalnych) od pozbawionych sensu (nieweryfikowalnych). Metodę taką nazwali analizą logiczną. Dokonując analizy logicznej jakiegoś twierdzenia – czytamy w pracy Rudolfa Carnapa – zmierzamy przede wszystkim do znalezienia metody jego weryfikacji. Pytanie brzmi: jakie racje mogą uprawniać do uznania danego twierdzenia? Otóż z punktu widzenia logicznych empirystów weryfikowalność, a więc i obywatelstwo w nauce, przysługiwały (oprócz twierdzeń formalnych) twierdzeniom, które można sprowadzić do zdań protokolarnych. Każde twierdzenie z rozległej dziedziny nauki – pisał Carnap - ma tę właściwość, że albo orzeka coś o aktualnych postrzeżeniach lub innych doświadczeniach, a zatem daje się na ich podstawie zweryfikować, albo pociąga w koniunkcji z innymi, już weryfikowanymi zdaniami, pewne zdania dotyczące przyszłych postrzeżeń.

Problem metafizyki i normatywnych koncepcji wartości

Należy jednak powiedzieć, że zarówno problem zdań protokolarnych, jak i problem weryfikowalności nie doczekały się w ramach szkoły logicznego empiryzmu ostatecznych interpretacji. Natomiast miały znaczenie dla realizacji bardzo ważnego dla wiedeńczyków celu – unieważnienia zdań metafizyki oraz zdań wartościujących jako nieweryfikowalnych, a więc i pozbawionych sensu. R. Carnap pisał o metafizyce:

Podobnie znaczenia poznawczego odmawiali neopozytywiści etyce normatywnej. Ze zdania: „Zabijanie jest złem” nie możemy wywieść żadnych zdań, które mówiłyby o przyszłych doświadczeniach. Zdanie to nie jest zatem sprawdzalne i nie ma żadnego sensu poznawczego; to samo dotyczy wszelkich zdań o wartościach.

R1bNTLQ0TLx7w

Zdjęcie przedstawia dwóch starszych mężczyzn. Mężczyźni siedzą na marmurowych schodach przed hinduską świątynią. W tle widać złoty posąg Buddy. Mężczyźni rozmawiają ze sobą - jeden jest w garniturze, drugi w tradycyjnym, hinduskim stroju. Ten w hinduskim stroju gestykuluje.

Fizykalizm

Odrzucenie metafizyki wzmacniał postulat fizykalizmu, w którym wiedeńczycy zamknęli swoją wizję nauki:

Czym powinna być filozofia?

Zdaniem neopozytywistów filozofia nie dysponuje żadnym samodzielnym obszarem badania świata, jak również żadnymi samodzielnymi zadaniami badawczymi. Jedyną aktywnością, która powinna być właściwa filozofii, jest ustalanie i objaśnianie sensu wyrażeń językowych po to, by oddzielać sądy bezsensowne od sądów, które będąc „sądami naukowymi w przebraniu”, dają się jednak wytłumaczyć na drodze analizy logiczno‑językowej i tym samym włączyć do obszaru nauki. Zdaniem wiedeńczyków aktywność rozjaśniająca zamęt językowy może uzdrowić kulturę umysłową, z której usunie się jałowe problemy, angażujące ludzkie emocje i przeradzające się w doktrynalne wojny. Nadzieje na odnowę kultury wyrazili wiedeńczycy w swoim Manifeście:

Zakończenie

Wpływy filozofii neopozytywistycznej zmniejszały się od połowy XX wieku. Przyczyniły się do tego z jednej strony niejasności w samej doktrynie pozytywistycznej, z drugiej natomiast niezgoda wielu filozofów na głoszony przez neopozytywizm monopol naukowych procedur w orzekaniu o sensie i bezsensie znaczeń, przy pomocy których człowiek odnajduje się w świecie. Z kolei nowe tendencje w analizie poznania naukowego podważyły pozytywistyczne rozumienie wspomnianych procedur. Niemniej propozycje teoretyczne neopozytywistów pozostały trwałymi motywami dwudziestowiecznych i późniejszych dyskusji filozoficznych.

Słownik