Dzieło sztuki i wartości estetyczne w ujęciu Romana Ingardena

Roman Ingarden stworzył całościową i systematyczną teorię dzieła sztuki oraz
wartości estetycznych. Do najważniejszych twierdzeń filozofa w tym zakresie należą następujące tezy:

1. Dzieło sztuki ma swoisty status ontycznyontycznyontyczny – jest bytem intencjonalnym. Oznacza to, że jest ono efektem świadomych aktów twórczych artysty, zmierzającego do ukonstytuowania przedmiotu estetycznego, to znaczy przedmiotu, w którym odbiorca odnajdzie wartości estetyczne. Dzieło sztuki jest więc nie tylko wytworem celowych działań twórcy, ale także przedmiotem dla świadomości odbiorcy, który aktywnie współtworzy jego kształt w procesie odbioru. Dzieło ma fundament fizycznyfundament fizyczny dzieła sztukifundament fizyczny w materialnym nośniku swych treści – np. dzieło literackie w papierze pokrytym farbą drukarską lub w fali dźwiękowej emitowanej przez lektora, dzieło sztuki malarskiej w płótnie pokrytym farbami, a rzeźba w kamieniu lub innym tworzywie rzeźbiarskim.

2. Dzieło sztuki jest tworem schematycznym – zawiera skończoną liczbę znaków i znaczeń, które uzupełnić musi odbiorca w procesie konkretyzacjikonkretyzacjakonkretyzacji, której np. w dziele literackim podlegają brzmienia, znaczenia, wyglądy i przedmioty świata przedstawionego. Dopiero skonkretyzowane przez obiorcę w przeżyciu estetycznym dzieło staje się przedmiotem estetycznym, w którym ujawniają się jego wartości estetyczne.

3. Dzieło sztuki w swej postaci schematycznej zawiera już, wpisane dzięki twórczym aktom jego autora, wartości artystyczne – właściwości dzieła, które odbiorca konkretyzuje (przysługują one dziełu), dostrzegając w dziele jakości (cechy) estetycznie istotne (doniosłe), tzn. takie, które mają wpływ na wartość estetyczną dzieła (powiązaną z przeżyciem estetycznym).

4. Wartości estetyczne są także bytami intencjonalnymi i ujawniają się w dziele dzięki aktywnej jego percepcji przez odbiorcę.

Estetyka fenomenologiczna Ingardena

Najważniejsze twierdzenia swej teorii omawiał Ingarden w artykule O estetyce fenomenologicznej:

Analiza wartości artystycznych i estetycznych na przykładzie obrazu Czerwony i czarny świat Marca Chagalla.

R1cPuO2Zk4Xvo

Obraz po prawej stronie przedstawia kobietę w niebieskiej sukni, który trzyma bukiet białych kwiatów. Kobieta ma długie, rude włosy oraz odsłonięte piersi. Obejmuje ją nadlatująca postać w kolorze żółtym. Na środku obrazu znajduje się czerwona kula, w której znajduje się postać czytająca książkę. Po lewej stronie obrazu znajduje się zwisająca postać, która gra na skrzypcach. Na dole obrazu znajdują się koza z ludzkimi rękami, która trzyma bukiet kwiatów, czerwony kogut oraz świecznik. Pod spodem jest mała, ośnieżona wioska. Obok budynków na saniach ciągniętych przez konia jedzie człowiek.

Marc Chagall (1887‑1985) – malarz żydowski rosyjskiego pochodzenia, uznawany jest za jednego z najoryginalniejszych twórców XX w. Jego akwarela Czerwony i czarny świat przedstawia na pierwszym planie dwoje nowożeńców. Panna młoda trzyma w dłoniach bukiet białych róż. Na drugim planie znajdują się postacie czytającego książkę, skrzypka, wieśniaczki oraz odwrócona głowami w dół para narzeczonych w ślubnych strojach. Na planie tym są także elementy wiejskiego pejzażu – koza i kogut oraz białe polne kwiaty, a także element domowego wyposażenia – trójramienny świecznik z zapalonymi świecami. Czarne tło, w którym można dostrzec zarysy wsi i wiejskiego muzykanta, obrazuje noc. W tym kontekście można ją konkretyzować jako noc poślubną. Panna młoda, ubrana w błękitną suknię nocną, ukazana jest z odsłoniętymi piersiami, co sugeruje erotyczny charakter przedstawienia. Kolory, żywe i nasycone, niosą wiele znaczeń symbolicznych – błękit i biel to symbole niewinności (ubiór panny młodej, kolor kwiatów w jej dłoniach i otoczeniu), czerwień to symbol krwi, zagrożenia – o tym czyta bohater drugiego planu, być może narzeczony, czerwony jest także kogut symbolizujący walkę. Otoczenie młodych rozświetla świecznik – symbol domowego spokoju. Ich życiowe bezpieczeństwo podkreśla biała koza – żywicielka, a także postać wieśniaczki (być może narzeczona) ze snopem zboża – symbolem udanych zbiorów. Kolorystyka obrazu ukazuje intensywność życia i pozytywne emocje zakochanych, mimo zagrożeń otaczającego świata. Postacie narzeczonych, ich ubiory i gesty podkreślają miłosny związek, który ich łączy. Kontekst weselny podkreśla muzyka – unoszącego się na niebie skrzypka i niemal niewidzialnego w nocnym pejzażu muzykanta.

Wartości artystyczne to środki, których używa twórca w swoim dziele, a które występują w rzeczywistym przedmiocie i wywołują odpowiedź odbiorcy, kształtując
w nim wartości estetyczne. W przypadku dzieła Marca Chagalla można wskazać dobór barw, kompozycję, ujęcie ruchu.

Jakości estetycznie istotne (doniosłe) w tym obrazie, powstałe w wyniku twórczych aktów malarza, ujawniające się w schemacie tego obrazu:

• nasycenie, żywość, kontrastowość, symboliczność barw;

• narracyjne, kolażowe przedstawienie scen z życia młodych;

• symboliczność i realistyczność elementów ich otoczenia;

• naiwność i „dziecięcość” ujęcia świata.

W związku z jakościami estetycznie doniosłymi można na obrazie, po jego uprzedniej konkretyzacji, zwłaszcza odczytania symboliki kolorów i przedmiotów, określeniu jakości barw i sposobu ujęcia rzeczywistości, dostrzec wartości estetyczne:

• oryginalną, odkrywczą wizyjność przedstawienia świata;

• głęboko emocjonalne uchwycenie miłości;

• piękno bezpiecznej codzienności;

• prostotę, przejrzystość i żywość ukazanego świata.

Podsumowanie

Romana Ingardena koncepcja dzieła sztuki – od aktu twórczego do wartości estetycznych

Słownik