W perspektywie historycznej spór o uniwersalia pojawił się na gruncie sporu o status dialektyki, która z jednej strony opierała się na nurtach nieortodoksyjnych (np. na dialektyce starożytnej), a z drugiej wprowadzała nowe terminy wyrażające tradycyjne prawdy wiary w języku filozoficznym. Tymczasem dialektyka w filozofii średniowiecznej rozumiana była jako logika i czysto rozumowy sposobu dochodzenia do prawdy. Jednak swoimi początkami wybiega daleko wstecz poza średniowiecze i sięga starożytności – pierwszy na problem uniwersaliów zwrócił uwagę Arystoteles. W wieku XI, wraz z wystąpieniem Roscelina i późniejszymi ustaleniami Abelarda, zagadnienie to skupia się na rzeczowości lub nierzeczowości teologii. Jeżeli bowiem pojęcia ogólne (powszechniki) są jedynie wytworami ludzkiego umysłu i istnieją wyłącznie jako formy mowy, to wszystkie sformułowania dogmatyczne, a w konsekwencji cała teologia oparta jest jedynie na systemie słów (na języku) i podlega tym samym rozumowi, który analizuje syntaktycznosyntaktykasyntaktyczno-semantycznesemantykasemantyczne zależności mowy.

Ze względu na pytanie Boecjusza o powszechniki można sformułować główne stanowiska dotyczące uniwersaliów: realistyczne, oparte na przyznaniu uniwersaliom statusu rzeczy istniejących realnie i nominalistycznenominalizmnominalistyczne, wykluczające ich realne istnienie.

Pierwsze wzmianki na temat przedstawionego sporu łączą się głównie z działalnością szkoły Chartres. Jednym z uczniów tej szkoły był Roscelin z Compiegne (żyjący w latach 1050–1125). Według niego powszechnik jest tylko dźwiękowym oznaczeniem rzeczy (flatus voces), nie ma zatem swojego realnego zakorzenienia, nie jest żadną rzeczą poza umysłem. Roscelin stał więc na stanowisku nominalistycznym, podważającym rzeczowość dogmatyki kościelnej i sprowadzającej wiele kwestii teologicznych jedynie do bezpodstawnej, pustej spekulacji, w której stosuje się dowolne terminy (nazwy). Teologia stawała się tym samym pustą spekulacją, co podważało jej sensowność. Roscelin został w związku z tym poddany ostrej krytyce i skazany na wygnanie.

Uczeń Roscelina – Piotr Abelard – zauważał, że jedyny możliwy do stwierdzenia stan ontyczny powszechnika to jego istnienie myślne, jednak – zdaniem Abelarda – nie znaczyło to, że jest on słowem – pustym dźwiękiem, pustą nazwą. Każde pojęcie w ludzkim umyśle coś znaczy, kiedy traci tę funkcję, przestaje być w ogóle pojęciem, a więc dopiero wówczas przekształca się w pustą nazwę. Okazuje się zatem, że istnienie powszechnika zależne jest od języka i jego funkcji syntaktyczno‑semantycznych. Człowiek poznaje więc świat poprzez język i w języku go egzemplifikuje, czyli omawia go na przykładach i rozumie poprzez sformułowania języka. Do głównych przeciwników Abelarda należy zaliczyć Wilhelma z Champeaux, zwolennika realizmu, oraz wielkiego przywódcę duchowego tego okresu: Bernarda z Clairvaux, który zwalczał wszelkiego rodzaju przejawy spekulatyzmu w teologii. Obydwaj twierdzili, że pojęcia ogólne istnieją poza ludzkim umysłem, ponieważ są elementami świata stworzonego przez Boga.

Nawiązania

Spór o uniwersalia obecny jest we współczesnej filozofii i nauce. Wyraża się mianowicie w pytaniu, czy nauki aprioryczne (np. matematyka) badają rzeczywisty świat tworów idealnych (liczb, relacji pomiędzy nimi itp.), który choć zupełnie odmienny od świata doświadczenia istnieje jednak realnie czy też nauki te zajmują się czymś, co nie istnieje realnie.

W fenomenologii  przyjmuje się stanowisko skrajnego realizmu pojęciowego. W jej perspektywie powszechniki istnieją w realny, choć odmienny od empirii sposób. Są one ogólnymi i jednostkowymi bytami. Fenomenologia zakłada, że istnieje niezależny od umysłu świat przedmiotów idealnych, a twierdzenia ich dotyczące są efektem poznania poprzez wgląd w istotę tego świata.

Ciekawą stronę sporu zajął Willarda Quine – filozof analityczny i logik, pisząc:

Tym samym przyjął stanowisko nominalistyczne, obwiniając realizm za włączanie niejasnych pojęć w nauki przyrodnicze. Uważał, że ze sposobu mówienia i używania pojęć wynika przyjmowana ontologia. Platon nie miał brody, lecz mówienie o niej powoduje istnienie jakiegoś bytu i potyczka z nierealnie istniejącymi przedmiotami nastręcza niepotrzebnych trudności.

Za nawiązania do różnych stanowisk w sprawie uniwersaliów uznać należy dyskusje toczone wokół formalizacji matematyki, których celem było pozbycie się sprzeczności, wyprowadzenie twierdzeń matematyki z aksjomatówaksjomataksjomatów i sprowadzenie do logiki, przy założeniu, że twierdzenia matematyki są tylko nazwami (zob. Principia Mathematica Whiteheada i Russella).

Pojawił się również przy próbach tworzenia modeli teorii naukowych, np. podczas sporu między Bohrem i Einsteinem. Einstein przyjmował stanowisko realizmu, twierdząc że elementu układu fizycznego mają realne i indywidualne własności. Bohr zaś oponował, dowodząc, że nasze pomiary mogą na ten układ wpłynąć, więc fizyczna rzeczywistość świata nie jest adekwatnym opisem, co możemy uznać za stanowisko nominalistyczne. Zagadnienie to ściśle wiąże się również z tzw. charakterem aksjomatów matematycznych i pytaniem, czy są one realnie istniejącymi obiektami.

Na gruncie filozofii matematyki odnajdujemy przedstawicieli każdego z nurtów sporu o uniwersalia. Realiści twierdzą, że obiekty matematyczne istnieją realnie i samoistnie, nominaliści zaś, że są tylko pojęciami ogólnymi i nie istnieją samodzielnie.