Przeczytaj
Od Soboru efeskiego, który miał miejsce w 431 r., Kościół zaczął czcić Maryję jako Matkę Boga. W średniowieczu zatem wierni postrzegali ją jako wyjątkową, obdarzali szacunkiem i czcią.
Na ziemiach polskich kult maryjny pojawił się dość wcześnie, bo już w X wieku, kiedy pierwsi misjonarze przybyli w te rejony, by szerzyć wiarę. O tym, jak w języku polskim zakorzeniło się słowo „Bogurodzica”, pisze Roman Mazurkiewicz:
„Matka Boga i człowieka”. Macierzyństwo Maryi w polskim piśmiennictwie średniowiecznym (przegląd ważniejszych motywów), „Salvatoris Mater” 2000, nr 2Pierwszym rodzimym dźwiękiem naszej poetyckiej mowy było słowo Bogurodzica, najbardziej dostojny i uroczysty w ludzkim języku tytuł Matki Bożej (gr. Theotókos, łac. Deipara, scs. Bogorodica), streszczający w sobie dziedzictwo wielu stuleci teologicznej myśli chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu. Tym właśnie słowem nieznany twórca carmen patrium po raz pierwszy w dziejach polskiej literatury wyraził prawdę o Bożym macierzyństwie Maryi, prawdę, która zyskała później wiele innych imion, z których jednak żadne nie zabrzmiało już tak czysto jak Bogurodzica. […]
Fakt to najzupełniej zrozumiały w świetle konstatacji, że w średniowieczu jedynie kult macierzyństwa Bożego i dziewictwa Maryi miał rangę ściśle dogmatyczną; pozostałe przywileje maryjne - pośrednictwo, świętość, godność królewska, czynny udział w odkupieniu, wniebowzięcie, niepokalane poczęcie - były jedynie przedmiotem kultu religijnego bądź hagiograficznegohagiograficznego. Pierwszoplanową rangę kultu Bożego macierzyństwa Maryi w średniowiecznej religijności Polaków poświadczają zarówno źródła łacińskie z XI‑XII w., jak też powstałe później, w okresie XIII XV w., zabytki piśmiennictwa polskiego. [...]
Macierzyństwo Boże, które najczęściej było czczone u progu chrześcijaństwa w Polsce, rozpalało dusze pobożnością maryjną na wiele sposobów, ukazując Maryję zarówno w Jej powiązaniach z Trójcą Świętą, jak i na tle ekonomii zbawienia.
Źródło: Roman Mazurkiewicz, „Matka Boga i człowieka”. Macierzyństwo Maryi w polskim piśmiennictwie średniowiecznym (przegląd ważniejszych motywów), „Salvatoris Mater” 2000, nr 2, s. 157–158.
Mazurkiewicz zwraca uwagę na fakt, że rodzicielstwo Maryi w średniowieczu miało rangę dogmatyczną, było więc kluczowe w interpretowaniu tej postaci czy jej postrzeganiu. To właśnie nazwanie jej „Bogurodzicą”, czyli rodzicem Boga, miało największy zasięg oddziaływania na wiernych i być może stąd popularność pieśni noszącej ten tytuł.
Bogurodzica jest najstarszą znaną nam pieśnią napisaną i wykonywaną w języku polskim. Jest więc również najstarszym polskim zabytkiem językowym i kulturowym. Jej wartość dla badaczy literatury, języka i kultury średniowiecza jest nieoceniona. Wciąż jednak tekst budzi sporo wątpliwości i stanowi zagadkę dla badaczy literatury.
ŚredniowieczeNie znamy pierwotnego, oryginalnego tekstu Bogurodzicy i nie wiemy, jak brzmiał on w momencie swych literackich narodzin. Nie umiemy określić czasu i miejsca powstania pieśni, ani, tym bardziej, wskazać twórcy jej słów i melodii. Domyślamy się, że żyjący (jak długo?) w ustnym przekazie utwór, zgodnie z prawidłami poezji oralnej, ulegał zmianom i przekształceniom, zanim jego dwie, różniące się między sobą wersje zostały utrwalone w piśmie na początku XV wieku.
Pierwszy ze wspomnianych przekazów (zwany kcyńskim) obejmuje dwie początkowe zwrotki wraz z nutami. Został on sporządzony anonimową ręką na tylnej wyklejce oprawy kodeksu, zawierającego autograf łacińskich kazań niedzielnych Macieja z Grochowa, będącego ówcześnie wikariuszem w Kcyni, w pobliżu Gniezna. Maciej z Grochowa zakończył swą pracę - jak sam informuje w święto Apostoła Tomasza (28 VII) 1407 roku. […]
Drugi przekaz (zwany krakowskim), obejmujący 13 zwrotek bez nut, został sporządzony również anonimową ręką na karcie 87v łacińskiego kodeksu, którego pisanie zakończono „in vigilia Ramis Palmarum” (,,w wigilię Niedzieli Palmowej”, tj. 7 IV) 1408 roku. […]
Tak więc na początku XV wieku, mniej więcej w tym samym czasie, ale w dość odległych od siebie miejscach kraju: w Kcyni (lub w Gnieźnie?) oraz w Krakowie anonimowi skryptorzy zapisali dwie niejednakowe wersje Bogurodzicy. Świadczy to oczywiście o szerokim już wtedy zasięgu ustnego funkcjonowania pieśni, ale też niepełnym jeszcze ustabilizowaniu się jej tekstu. […]W r. 1506 tekst pieśni ukazał się drukiem w słynnym Statucie Jana Łaskiego […] z uwagą, że jest dziełem św. Wojciecha; informacja ta, po próbach weryfikacji, została odrzucona przez większość badaczy. Drukowana redakcja wywarła przemożny wpływ na wszystkie późniejsze przekazy, w dość dużej liczbie powstające w wiekach późniejszych. […] Najstarszy znany przekaz Bogurodzicy (tzw. kcyński) zawiera, o czym już wiemy, tylko dwie początkowe zwrotki pieśni. Tekstowi językowemu towarzyszą nuty. Nie jest pewne, czy mamy do czynienia z kopią, czy może z zapisem pamięciowym. Nie ulega natomiast wątpliwości, że pieśń powstała, była powszechnie znana i śpiewana daleko wcześniej, a anonim utrwalił pismem jedną z funkcjonujących na początku XV wieku jej wersji.
Zanotowany na wyklejce kaznodziejskiego kodeksu tekst brzmi następująco:
Bogurodzica dziewica,
Bogiem sławiena Maryja,
U twego syna Gospodzina
matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison.Twego dziela Krzciciela, bożycze,
Usłysz glosy, napelí myśli człowiecze.
Slysz modlitwę, jąż nosimy,A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie raįski przebyt.
KyrieleisonŹródło: Teresa Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1995, s. 278–281.
Jak pisze Teresa Michałowska, pierwsza znana wersja Bogurodzicy pochodzi zatem z początku XV wieku, jest jednak uboższa w stosunku do tej, którą znamy obecnie. Geneza tekstu jest więc złożona i nie do końca znana.
Istotna jest jednak także zawartość treściowa Bogurodzicy. Pisze o niej Roman Mazurkiewicz:
Bogurodzica – między pieśnią a ikonąBogurodzica jest niewątpliwie pierwszą autentyczną artykulacją sacrum w literaturze polskiej. Swoje przesłanie buduje w porządku słów złożonych w poetycką strukturę znaczenia odsyłającego w przestrzeń świętości. W przestrzeń, która także posiada swą autonomiczną strukturę, hierarchię znaczeń i ontyczne centrum. Wobec niej, przestrzeń znakowa tekstu jest zaledwie modelem - analogonem, niedokładnym, niedoskonałym i ulotnym przybliżeniem symboliczno‑obrazowym. Przybliżeniem jednym z wielu możliwych. Do sacrum utajonego w Bogurodzicy pod migotliwą warstwą znaczeń poetyckich docierała także chrześcijańska ikonografia, architektura, muzyka czy liturgia.
Tę samą ideę wcielała sztuka sakralna w kolorowe kompozycje ikon, struktury form architektonicznych kościołów, w symbolikę rytuałów czy symfonie muzyki religijnej. Swoistość materiału, odmienność konstytuowania znaczeń, niepowtarzalność obrazowania – to wszystko prowadzi w końcu do wspólnej, tajemniczej sfery sacrum. I chociaż drogi, które tam wiodą, różnicują typ doznania świętości, to jednak same układają się w znacznym stopniu równolegle wobec siebie, zaś na poziomie najgłębszym zlewają się całkowicie w obliczu jedynego, absolutnego Sensu.
Źródło: Roman Mazurkiewicz, Bogurodzica – między pieśnią a ikoną, t. 341, 1983, s. 763.
Słownik
(gr. antíthesis – przeciwstawienie) - składniowy środek stylistyczny polegający na zestawieniu w jednej wypowiedzi dwóch przeciwstawnych, często wykluczających się logicznie stwierdzeń
(gr. archaíos - dawny < od archē - początek) – każdy element języka uznawany za przestarzały lub taki, który wyszedł z użycia
(gr. orędownictwo, prośba, modlitwa) - motyw występujący w ikonografii chrześcijańskiej. Jest to przedstawienie trzech osób: w centralnej części Chrystusa, a po obu jego stronach Marii i Jana Chrzciciela
(gr. hágios – święty, gráphō – piszę) dział piśmiennictwa kościelnego obejmujący żywoty świętych oraz legendy o nich
(gr. parádoxos – nieoczekiwany, nieprawdopodobny, zadziwiający) - zdanie wewnętrznie sprzeczne lub sytuacja, w której współistnieją dwa wykluczające się fakty wiersz zdaniowo‑rymowy – system wersyfikacyjny. W wierszach każdy wers zamykał się w zdaniu (nie operowano wtedy przerzutnią), a kolejne wersy rymowały się na zasadzie zgodności gramatycznej