Artur Rejter Kulturowe konteksty przemian gatunku (na przykładzie noweli i romansu)

W wypadku noweli trudno mówić o szczególnie dynamicznych i spektakularnychspektakularnyspektakularnych przeobrażeniach w obszarze kompozycji. Struktura jej bowiem jest dość przejrzysta, sprowadzana zazwyczaj do niewielkich rozmiarów, poszczególne segmenty stanowią: wprowadzenie tematu, rozwinięcie akcji, punkt kulminacyjny, zakończenie (puenta). Na podstawie przeprowadzonych badań empirycznychempirycznyempirycznych nad nowelą staropolską można to rozwinąć w sposób następujący:

– segment inicjalny: prezentacja bohaterów i zawiązanie intrygi;

– segment centralny: opis oraz relacja z głównych wydarzeń i perypetii bohaterów;

– segment finalny: zamknięcie intrygi / konkluzja / morał. (….)

Rozmiary noweli zwiększają się w okresie jej kulminacyjnego rozwoju, czyli w okresie pozytywizmu (nowela pozytywistyczna), niemniej założenia kompozycyjne pozostają nadal dosyć przejrzyste. Współcześnie (…) właściwie nowela ustąpiła miejsca opowiadaniu, a jeśli nawet zachowuje założenia gatunku, jest to zjawisko rzadkie i w literaturze – zwłaszcza najnowszej – raczej marginalne.

1 Źródło: Artur Rejter, Kulturowe konteksty przemian gatunku (na przykładzie noweli i romansu), „Stylistyka” 2013, nr 22, s. 353–354.

Artur Rejter Kulturowe konteksty przemian gatunku (na przykładzie noweli i romansu)

Spoglądając na proces przeobrażeń noweli, można wskazać pewne tendencje w ewolucji jej poziomu stylistycznego. W noweli staropolskiej dominuje potoczność jako cecha manifestująca się w takich wykładnikach językowych, jak: leksyka i frazeologia potoczna, powtórzenia, paralelizmy i wykolejenia syntaktyczne (…). Ma to związek m.in. z oralnymioralnyoralnymi źródłami noweli (…). Nowela pozytywistyczna to etap, w którym widoczne jest napięcie między dwoma konstruktami kulturowo‑komunikacyjnymi: potoczności i artystyczności, wówczas bowiem opis zyskuje znaczącą rangę (choć opowiadanie nadal jest dominującą strukturą narracyjną), zmienia się również udział wyznaczników potoczności, sprowadzonych raczej do funkcji pobocznej związanej z mimetyzmem piśmiennictwa okresu realizmu. Ponadto epoka pozytywizmu wyraźnie waloryzuje prozę, podczas gdy w epokach staropolskich waloryzowano poezję. Skutkuje to dynamiką rozlicznych prozatorskich gatunków narracyjnych (w tym noweli) oraz rozwojem indywidualizmu twórczego ich przedstawicieli. Na etapie późniejszym nowela właściwie kontynuuje tradycje gatunku, pozostając gatunkiem literatury pięknej, czerpiąc jednocześnie z nowych wzorców (np. reportażu), poza tym odnotowuje się pogłębiające się zjawisko dekonstrukcjidekonstrukcjadekonstrukcji noweli w opowiadanie.

2 Źródło: Artur Rejter, Kulturowe konteksty przemian gatunku (na przykładzie noweli i romansu), „Stylistyka” 2013, nr 22, s. 354–355.

Artur Rejter Kulturowe konteksty przemian gatunku (na przykładzie noweli i romansu)

(…) Ten splot czynników pozwala określić funkcje staropolskiej noweli jako głównie ludycznąludycznyludyczną i/lub dydaktyczną, pozostającą na marginesie literatury wysokoartystycznej. Nowela sytuuje się w obszarze komunikacji przede wszystkim potocznej, codziennej, oralnej u swych podstaw. (…) Inaczej jest w wypadku noweli pozytywistycznej, która jest już zdecydowanie bardziej wykształconym gatunkiem literatury artystycznej. (…) Równocześnie podkreśla się jej znaczące związki z publicystyką tamtego okresu – służy celom agitacyjnymagitacjaagitacyjnym i interwencyjnym. Stanowiła więc wyrazistą aplikację pozytywistycznego programu społecznego i socjologiczno‑filozoficznych fundamentów epoki. (…) Współcześnie nowela z jednej strony ugruntowała swoją pozycję w obszarze piśmiennictwa wysokoartystycznego, z drugiej natomiast – wyewoluowała w kierunku opowiadania jako formy narracyjnej bardziej złożonej. Ponadto zakres noweli jako etykiety generycznejgenerycznygenerycznej rozszerzył się na fenomenyfenomenfenomeny o krótkich rozmiarach przynależne do innego medium komunikacyjnego (np. nowela filmowa, telenowela).

3 Źródło: Artur Rejter, Kulturowe konteksty przemian gatunku (na przykładzie noweli i romansu), „Stylistyka” 2013, nr 22, s. 356–357.

Tadeusz Bujnicki, Jacek Kajtoch Wstęp

Po 1945 roku opowiadanie jako jedna z form wypowiedzi literackiej odgrywało bardzo istotną rolę. Przede wszystkim dawało pisarzom możliwość szybkiego reagowania na tzw. tematy dnia, stanowiło skuteczny sposób artystycznego dokumentowania dokonujących się przemian zarówno w fundamentach ekonomiczno‑politycznych życia naszego społeczeństwa, jak i w sferze obyczajowej, moralnej i psychicznej. Opowiadanie – a używamy tego terminu w znaczeniu dość szerokim, nie zawsze ścisłym z punktu widzenia podręcznikowego – przygotowywało późniejszą ekspozycję wspomnianych problemów w rodzajach posiadających większe możliwości, to znaczy w powieści i dramacie.

4 Źródło: Tadeusz Bujnicki, Jacek Kajtoch, Wstęp, [w:] Kazimierz Brandys, Tadeusz Borowski i inni, Polska nowela współczesna, Kraków 1987.