Kultura elitarna

Kultura elitarnakultura elitarnaKultura elitarna nazywana jest kulturąkulturakulturą wysoką. Często wykorzystuje ona w najszerszym zakresie zasoby kultury narodowej, stanowi wzorzec dla edukacji, łączy się też z procesami pomnażania i przekazywania dorobku danego społeczeństwa.

Według Antoniny Kłoskowskiej, polskiej socjolożki, do kultury elitarnejelitaelitarnej można zaliczyć oryginalną twórczość uznaną przez krytyków oraz naukowców, a także uzyskującą aprobatę wśród samych twórców. Jest ona uważana za elitarną ze względu na fakt, że jej odbiór wymaga szczególnych kwalifikacji. Jest ona także trudno dostępna w praktyce ze względu na nieliczne egzemplarze dzieł powstałych w przeszłości i będących jej przejawem.

Wytwórcy kultury elitarnej stanowią punkt odniesienia do oceny innych produktów twórczości. Niektóre z nich zachowują swoją wysoką pozycję niezmiennie przez kolejne stulecia i składają się na dorobek kulturowy ludzkości. Owa niezmienność kultury elitarnej nie zawsze jest jednakowo oceniana, szczególnie w przypadku sztuki, i niekiedy bywa uznawana za skostniałą (np. XIX‑wieczny akademizmakademizmakademizm).

Kultura elitarna stwarza także wzory nowych wartości i wyznacza drogi dalszego rozwoju wiedzy, sztuki czy religii.

R1KuX6GT63M5s

Zdjęcie przedstawia wnętrze sali muzealnej. Wypełniona jest eksponatami sztuki współczesnej. Przez całą szerokość sali ustawione są metalowe rurki. Po lewej stronie na wózku znajduje się kilkunożny stwór z czarnym futrem. Na ścianie wiszą figurki w kształcie człowieka. Po prawej stronie znajduje się figura smukłej postaci z długimi, czarnymi włosami oraz czarne krzesło, na którym leży podłużny, ciemny przedmiot. Na suficie znajduje się okno, przez które wpada światło.

Kultura elitarna, we współczesnym znaczeniu tego słowa, powiązana jest z historycznymi elitami społecznymi i stanowi ich dziedzictwo. Kultura ta należała bowiem dawniej do mieszkańców zamków, pałaców i dworów, a w XVIII i XIX w. do bywalców tzw. salonówsalonsalonów.

Współczesne elity kulturalne potrzebowały do uformowania się kilku podstawowych warunków:

• musiały zniknąć, a przynajmniej rozluźnić się, podziały stanowe;

• musiały się narodzić instytucje kultury nieprzypisane już ściśle do dworów, cechów czy Kościoła;

• musiał powstać otwarty rynek ofert kulturalnych: ogólnodostępne teatry, wystawy, muzea, publiczne biblioteki i księgarnie.

Dzięki spełnieniu tych warunków powstały nowe elity, które kompetencje odbiorcze nabyły przez kształcenie, wykształciły nawyki uczestnictwa oraz miały możliwości finansowe, aby brać udział w wydarzeniach kulturalnych czy nabywać dzieła sztuki.

R1KVwWbZVcfc41

Obraz przedstawia dwie, ciemne postaci, które mocno się ze sobą przytulają. Są ze sobą praktycznie splecione. Widoczne są ich kości, które owinięte są cienką warstwą skóry. Tło stanowi ciemna, pomarańczowa poświata.

Elita kulturalna jest zbiorem zróżnicowanym. Publiczność kultury wyższej nie ogarnia jej w całości. Nawet w swoich najbardziej wyrafinowanych kręgach dzieli się ona na zainteresowanych różnymi dziedzinami kultury. Melomani nie muszą być rozsmakowani w plastyce, a upodobaniu do literatury nie musi towarzyszyć zamiłowanie do teatru. Takie połączenia oczywiście się zdarzają, ale można powiedzieć, że nie ma ludzi wszechstronnie wrażliwych i wszechstronnie przygotowanych. Elitarne uczestnictwo zobowiązuje do pewnego minimum orientacji w dziedzinach, w których się nie wyróżnia.

Zróżnicowanie wewnętrzne elity wynika z jej odmiennych zdolności do uczestnictwa oraz z rozmaitości ról społecznych w systemie kultury, np. rola odbiorców kultury (publiczności), rola twórców, rola promotorów‑decydentów, będących pośrednikami między twórcami i publicznością. Są nimi ci wszyscy, którzy mają rozstrzygający wpływ na pojawienie się dzieła: obrazu, książki, utworu muzycznego, filmu, przedstawienia teatralnego w obiegu społecznym, na arenie publicznej. Są to wpływowi krytycy, kierownicy muzeów, galerii, teatrów, producenci filmów, wydawcy. Wpływ „znawców” wyraża się nie tylko w samym akcie promocji, ale także w urabianiu nastrojów i sądów publiczności już po jego dokonaniu.

RkDW41qvFn14H1

Ilustracja przedstawia plakat opery pod tytułem Wesele Figara. Znajduje się na nim młoda para mężczyzny i kobiety. Mężczyzna obejmuje kobietę od tyłu. Mężczyzna ma ciemne włosy, ubrany jest w jasny strój. Kobieta ma szarą suknię i założony przezroczysty welon, który zasłania jej twarz. W tle widoczna jest grupa kobiet w ciemnozielonych sukniach, które trzymają bukiety żółtych kwiatów. Pod tytułem opery znajdują się następujące informacje: Figaro — Erwin Schrott, Susanna — Anita Hartig, muzyka — Wolgang Amadeus Mozart. Na żywo, 5 października, 19:45. Transmisja w wersji oryginalnej z angielskimi napisami.

Dzieła i zdarzenia nowoczesnej kultury wyższej dostępne są na zasadzie rynkowej, z założenia otwartej. Do muzeum, galerii, biblioteki, teatru wchodzi się, wykupując bilet czy abonament, reprodukcje plastyczne, nagrania płytowe, książki, czasopisma, są towarem dostępnym w zasadzie dla każdego. Jednakże badania prowadzone w wielu krajach pokazują, że sztuką „wyższego lotu”, muzyką poważną, ambitnym piśmiennictwem, interesuje się kilka procent społeczeństwa. Wyższe są wskaźniki dla piśmiennictwa rozumianego szerzej, ale i one dowodzą, że w sumie czyta mniej niż połowa populacji. Ilość koneserów literatury o wysokich walorach artystycznych zapewne niewiele przewyższa liczbę zainteresowanych muzyką klasyczną czy sztukami pięknymi.

Związane jest to z przyjętym w danym środowisku stylem życia, często zależnym od rodzaju wykonywanej pracy zawodowej. Przedstawiciele zawodów związanych z nauką, edukacją, kulturą i sztuką znacznie częściej interesują się przejawami kultury elitarnej niż na przykład rzemieślnicy. Innym czynnikiem, który wpływa na małe zainteresowanie kulturą elitarną, jest brak odpowiedniego przysposobienia dzieci i młodzieży do udziału w niej, przez co nie korzystają z niej jako osoby dorosłe. Jej treści są bowiem bez odpowiedniego przygotowania często niezrozumiałe, a nawet przyjmowane przez większość odbiorców jako trudne czy dziwaczne.

Przykłady kultury elitarnej

Kultura ludowa

O ile początki antropologii wiążą się z poszukiwaniem i badaniem innych kultur, zwykle znacznie oddalonych od Europy – będącej kolebką antropologii, o tyle w oświeceniu antropologia zwróciła się ku kulturze ludowej krajów cywilizowanych. To zainteresowanie przybrało nazwę ludoznawstwa, etnografii czy później etnologii. Lud stał się przedmiotem nie tylko filozoficznych i historiograficznych, ale także topograficznych i statystycznych badań, które miały na celu określenie jego liczebności oraz postaw bytowych, a także uzasadnienie, że lud jest podwaliną każdego państwa europejskiego. Z czasem etnografowie zaczęli interesować się także materialnymi wytworami ludu i nazywać je kulturą ludową. Wytwory kultury ludowej – wykonane zgodnie z tradycją określonej społeczności – stają się dorobkiem sztuki ludowej z takimi charakterystycznymi elementami, jak: strój, architektura i wystrój wnętrz, wzornictwo, tkactwo, garncarstwo, kowalstwo, malarstwo, plecionkarstwo, rzeźba, obrzędy.

R1F8y83YtbsR61

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę w ciemnym stroju. Mężczyzna ma owalną twarz, lekko zarysowany zarost, wyraziste brwi i małe usta. Jego włosy są brązowe, spadające na czoło. Na szyi mężczyzny wisi duży medal na szerokiej, niebieskiej wstędze. Drugi medal przypięty jest do prawej piersi.

W Polsce jednym z orędowników badań nad kulturą ludową był Hugo Kołłątaj (1750–1812), który w 1802 r. opracował program badania, utrwalania i podtrzymywania historii narodu polskiego. Program ten miał nie tylko odnosić się do kultury elitarnej, ale także opisywać obyczaje wiejskie. Badanie kultury chłopskiej było przez Kołłątaja traktowane jak badanie początków historii Polski, gdyż tylko na wsi można było wówczas (podobnie jak obecnie) odkryć wiele obyczajów, które w mieście już zanikły. Nastawienie to odpowiadało zachodzącym w ówczesnej Europie procesom kształtowania się państw narodowych.

Dzięki badaniom etnograficznym dość szybko okazało się, że kultura chłopska nie jest, jak przypuszczano, kulturą archaiczną. Nie zmieniło to jednak nastawienia do niej i nadal postrzegana była jako źródło tradycji narodowej. Charakterystyczne dla kultury ludowej jest jej bezpośrednie przekazywanie na drodze ustnej tradycji. Jej treści są proste i łatwe w odbiorze, co – według Antoniny Kłoskowskiej – wynika z bliskiego kontaktu między twórcą i odbiorcą oraz z ich wspólnego uczestniczenia w danej im tradycji kulturowej. Warto zauważyć, że obcy odbiorca może nie zrozumieć symbolicznego przekazu konkretnej kultury ludowej, łatwo zrozumiałej dla członków społeczności, w której ona funkcjonuje. W kulturze ludowej wszelkie dziedziny symbolizmu stanowią niezróżnicowaną całość i sztuka, wierzenia oraz wiedza ludowa się przeplatają. Powiązane są z pracą, regulacją stosunków społecznych oraz organizacją życia społecznego zarówno uczestniczących w nim jednostek, jak i grup. Dlatego też działanie kultury ludowej szczególnie nasila się w sytuacjach świątecznych, choć nie ogranicza się tylko do nich.

R1b2dbjjJXcNh

Zdjęcie przedstawia grupę pięciu przebranych osób. Trzy osoby na środku zdjęcia ubrane są w białe, szerokie w pasie stroje z przyczepionymi stworami w kształcie węży. Osoby mają założone na głowy maski z otworami na oczy i usta, na policzkach są narysowane czerwone kółka. Dwie osoby — po lewej i prawej stronie zdjęcia — ubrane są na czarno, mają czarne, przezroczyste maski na twarzach oraz kapelusze. W tle widoczny jest park z drzewami.

Kultura ludowa jest dostępna dla wszystkich członków społeczności. Jest ona spontaniczna i wolna, w pełni odpowiada wewnętrznej przynależności jednostki do społeczeństwa, nie narzuca jej niczego z zewnątrz.

We współczesnej literaturze antropologicznej pod pojęciem kultury ludowej rozumie się kulturę typową dla chłopskich warstw społeczeństwa, cechującą się zespołem charakterystycznych wyznaczników świadomości i praktyk zorientowanych na tradycje i powtarzalność.

Zainteresowania kulturą ludową skoncentrowane są wokół jej genezy, miejsca w obrębie kultury narodowej, przemian, jakim podlega, a także układu treści poszczególnych dziedzin. Kulturę ludową traktuje się jako zmienny w czasie twór historyczny ukształtowany przez wpływy kulturowe: oryginalnie etniczne, przejęte z warstw wyższych i zaadaptowane dla potrzeb kultury chłopskiej oraz te o charakterze międzyetnicznym. Jako odrębna jakość kulturowa, kultura ludowa utrwaliła się w okresie feudalizmu, jej rozkwit przypada zaś na XIX w.

Izolacja kultury ludowej przebiegała na trzech poziomach:

• na płaszczyźnie poziomej, czyli geograficznej;

• na płaszczyźnie pionowej, czyli oddzielała kulturę ludową od kultury elitarnej;

• na płaszczyźnie świadomościowej.

Ludwik Stomma, polski antropolog kultury i etnolog, podkreśla, że najważniejszą cechą kultury ludowej było myślenie mityczne jako bezpośredni wynik pozostawania chłopów w izolacji świadomościowej. Obrazem takiego mitycznego sposobu myślenia mogą być przytoczone przez Stommę zasady: „Ma być tak, jak jest” oraz „Jest tak, jak ma być”. Stomma opisuje widziany przez chłopów świat przez opozycje orbis interior i orbis exterior oraz „swój” i „obcy”.

Kulturę ludową można pojmować na trzy odmienne sposoby:

Tradycyjnie interpretowana kultura ludowa była więc stanem ludowości bez świadomości występowania tegoż stanu, nie miała alternatywy. W momencie pojawienia się kultury masowej czy popularnej zaczęto mówić o kryzysie i zaniku kultury ludowej. Aby nie zaniknąć, kultura ludowa musiałaby więc funkcjonować w całkowitej izolacji, co oczywiście nie jest możliwe. Dlatego też to, co tradycyjnie nazywano kulturą ludową, zostało przeinterpretowane w kategorię ludowości. Taką próbą ratowania kultury ludowej był ruch folklorystyczny. Istnieje jednak jedna podstawowa różnica między folklorem a kulturą ludową. Folkloryzm jest działalnością świadomie inspirowaną. Odwołuje się tylko do tradycyjnych źródeł kultury, dokonuje jej przypomnienia i interpretacji.

RX9p48fffY8tN

Zdjęcie przedstawia trzy młode kobiety w strojach ludowych, które są w trakcie występu na scenie. Stoją przed mikrofonami. Mają długie włosy splecione w warkocze. Ubrane są w suknie z kolorowymi pasami i kwietnymi dekoracjami. Na scenie stoją dwie gitary. Nad sceną wiszą reflektory. W tle widoczne są drzewa.

Słownik