Przeczytaj
Z anglosaskiej prowincji na polityczny Olimp
Ronald Reagan i Margaret Thatcher musieli pokonać wiele przeciwności, zanim dostali się na polityczny szczyt. Rodzina Reagana pochodziła z prowincjonalnej miejscowości Tampico w stanie Illinois. Ronald urodził się w 1911 r. jako syn sprzedawcy butów oraz aktywistki lokalnych organizacji protestanckich. W latach 40. zagrał w wielu hollywoodzkich filmach, przez co zyskał dużą popularność. Karierę artystyczną łączył z działalnością w aktorskim związku zawodowym. Polityką poważnie zajął się dopiero na początku lat 60., kiedy wstąpił do Partii RepublikańskiejPartii Republikańskiej. Z ramienia republikanów pełnił w latach 1967–1974 funkcję gubernatora Kalifornii, a w 1980 r. uzyskał nominację w wyborach prezydenckich. Podczas kampanii wyborczej Reagan dał się poznać jako charyzmatyczny i błyskotliwy mówca, zagorzały zwolennik liberalizmu gospodarczego oraz obrońca wartości chrześcijańskich i obywatelskich. W wyścigu o fotel prezydencki pokonał demokratę i dotychczasowego prezydenta Jimmy’ego Cartera. Przysięgę prezydencką złożył w styczniu 1981 r., a urząd głowy państwa sprawował przez dwie kadencje – do roku 1989.
Podobnie jak Reagan urodzona w 1925 r. Margaret Thatcher (z domu Roberts) wywodziła się ze skromnej, pobożnej i aktywnej w środowisku lokalnym rodziny. Jej ojciec był sklepikarzem z prowincjonalnego miasteczka Grantham w pobliżu Nottingham. Historyk Jacek Tebinka zwrócił uwagę, że pochodzenie oraz późniejszy awans społeczny miały olbrzymi wpływ na jej poglądy gospodarcze i społeczne.
[Thatcher] gardziła ludźmi, którzy uważali, że należy dawać komuś świadczenia, bo mu się nie wiedzie. Oczekiwała pracy i inicjatywy. Zarazem nie była jednak typową przedstawicielką klasy średniej, patrzącą na robotników jako ludzi przepijających tygodniowy zarobek w pubie, podczas gdy ich niepracującym żonom nie starczało na utrzymanie domu.
Przyszła pani premier, w przeciwieństwie do znacznej większości liderów brytyjskiej Partii KonserwatywnejPartii Konserwatywnej, zawdzięczała swoją pozycję nie tyle rodzinnym koneksjom, ile ciężkiej i konsekwentnej pracy. Ukończyła studia na prestiżowym Uniwersytecie Oksfordzkim, gdzie rozpoczęła działalność polityczną w uczelnianym kole konserwatystów. Pod koniec lat 50. zdobyła mandat do Izby Gmin i szybko stała się jedną z czołowych postaci swojego obozu politycznego. W 1979 r. stanęła na czele rządu i sprawowała premierostwo najdłużej w XX‑wiecznej historii Wielkiej Brytanii – do roku 1990. Zasłynęła jako zdecydowana, stanowcza i konsekwentna liderka, stąd jej popularny przydomek Żelaznej Damy.
Ofensywa neoliberalizmuneoliberalizmu
Początki rządów Reagana i Thatcher przypadły na czasy, kiedy gospodarki krajów Zachodu wciąż zmagały się z negatywnymi skutkami kryzysów paliwowych z lat 70. Wysokie ceny ropy naftowej wywołały stagflacjęstagflację, czyli spadek produkcji przy jednoczesnym wzroście bezrobocia oraz inflacji. W połowie lat 70. poziom bezrobocia przekroczył w USA 7 proc., a w Wielkiej Brytanii sięgnął aż 14 proc. Głęboki kryzys gospodarczy osłabił zaufanie mieszkańców Zachodu do idei państwa opiekuńczego. Reagan i Thatcher wykorzystali te nastroje, krytykując politykę interwencjonizmu państwowego, czyli wydawania sporych środków budżetowych na wielkie inwestycje i projekty. Nawoływali przy tym do umacniania tradycyjnych wartości chrześcijańskich i obywatelskich, wzmocnienia narodowej dumy oraz śmiałej realizacji mocarstwowych ambicji. Oboje odwoływali się przy tym do poglądów klasycznych twórców liberalizmu gospodarczego z XVIII i XIX w., stąd ich poglądy na gospodarkę i społeczeństwo określa się mianem neoliberalizmu.
Program gospodarczy i polityczny oparty na zasadach liberalizmu zyskał sobie w Stanach Zjednoczonych miano reaganomiki. Pojęcie powstało ze zbitki słów Reagan i economics (w języku angielskim oznaczającym ekonomię). Natomiast Brytyjczycy nazwali program gospodarczy konserwatystów od nazwiska Żelaznej Damy thatcheryzmem. Polityka gospodarcza przywódców USA i Wielkiej Brytanii wynikała z podobnych przekonań, dlatego też miała ze sobą wiele wspólnego. Reagan i Thatcher podzielali wiarę w siłę wolnego rynku i ludzkiej przedsiębiorczości. Wzrost gospodarczy chcieli osiągnąć poprzez zdecydowane cięcia wydatków budżetowych, zwalczanie inflacji oraz wspieranie konkurencyjności i innowacyjnych rozwiązań. Żelazna Dama w bezkompromisowy i brutalny sposób stłumiła potężne strajki górników, którzy na początku lat 80. sprzeciwiali się zamykaniu nierentownych kopalń dotowanych z budżetu państwa. Górniczy strajk trwał od marca 1984 r. do marca 1985 r. Doszło do zamieszek i aktów przemocy, setki osób odniosło obrażenia w walkach górników z policją. Ostatecznie strajkujący skapitulowali. Do 1990 r. rząd zamknął 115 ze 173 kopalni. Ponadto Thatcher ograniczyła silne wpływy związków zawodowych na kolei, poczcie i w telekomunikacji, a także w służbie zdrowia i edukacji, prywatyzując te instytucje. Jednocześnie w ten sposób przerzuciła sporą część odpowiedzialności za opiekę społeczną na instytucje prywatne, które uważała za bardziej wydajne i sprawniej zarządzane od państwowych. Reagan również dał się poznać jako przeciwnik silnej pozycji związków zawodowych. W 1981 r. zdławił m.in. groźny strajk kontrolerów ruchu lotniczego. Nie zawahał się przy tym zwolnić 10 tys. pracowników.
Bilans rządów neoliberałów
Zarówno Amerykanie, jak i Brytyjczycy stopniowo zaczęli odczuwać pozytywne skutki reaganomiki i thatcheryzmu. Poziom życia mieszkańców Stanów Zjednoczonych wyraźnie wzrósł, a dokuczliwa inflacja spadała. Intensywnie rozwijały się niewielkie amerykańskie firmy rodzinne, które wytwarzały aż 60 proc. produktu narodowego. Administracja Reagana wydawała potężne środki na zbrojenia, co przyczyniło się do spektakularnego postępu w wielu dziedzinach technologii oraz zapoczątkowało proces komputeryzacji. Inflacja spadała także w Wielkiej Brytanii. Ponadto za rządów konserwatystów Londyn umocnił swoją pozycję jednego z najważniejszych na świecie centrów finansowych. Osiągnięciom gospodarczym mocarstw zachodnich towarzyszyły sukcesy na arenie międzynarodowej, zwłaszcza w zakresie zmagań zimnowojennych z ZSRS. Reaganomika i thatcheryzm miały jednak swoje słabsze strony. Na niskich podatkach w Stanach skorzystali głównie ludzie zamożni. Pojawiła się nawet nowa grupa społeczna młodych przedsiębiorców – yuppiesyuppies (skrót od young urban professionals). Krytycy zarzucali przedstawicielom yuppies nadmierne zamiłowanie do luksusu i przesadną konsumpcję.
Cięcia w wydatkach na cele socjalne pogorszyły sytuację najuboższych, w sporej części afroamerykańskich mieszkańców USA. Reagan nie zdołał ukrócić licznych spekulacji na giełdzie. Nie zlikwidował również deficytu budżetowego ze względu na kolosalne wydatki na armię w schyłkowym etapie zimnej wojny. Za rządów administracji Reagana Amerykanie uzyskali bardzo łatwy dostęp do kredytów. Wielu korzystało z tego w sposób nieroztropny i zaciągało olbrzymie długi. W konsekwencji niektórzy zmuszeni byli wydawać nawet 90 proc. swoich dochodów na pokrycie zobowiązań kredytowych wobec banków. Zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i Wielkiej Brytanii w latach 80. pogłębiły się także różnice majątkowe między najbiedniejszymi a najbogatszymi. Niemniej sukcesy gospodarcze, którym towarzyszył wzrost znaczenia obu anglosaskich mocarstw na arenie międzynarodowej, ugruntowały opinię o czasach rządów Reagana i Thatcher jako „złotej erze konserwatyzmu” i neoliberalizmu.
Słownik
(z ang. stagflation od stagnation – stagnacja + inflation – inflacja) zjawisko w gospodarce polegające na jednoczesnym występowaniu znaczącej inflacji i stagnacji gospodarczej
(z gr. neos – nowy + łac. liberalis – wolnościowy, godny człowieka wolnego, od liber – wolny; skrót od neoklasyczny liberalizm) nazwa koncepcji i poglądów ekonomicznych, społecznych, politycznych i etycznych nawiązujących bezpośrednio do założeń ideologii „klasycznego” liberalizmu ekonomicznego z czasów epoki oświecenia
(ang. Democratic Party) jedna z dwóch (obok Partii Republikańskiej) głównych sił politycznych w Stanach Zjednoczonych. Początki partii sięgają końca XVIII w., chociaż obecna nazwa używana jest od ok. 1833 r. Demokraci prezentują program centrolewicowy, zakłada on m.in. budowę państwa opiekuńczego, dopuszcza ingerencję państwa w gospodarkę, głosi potrzebę walki o prawa mniejszości, równouprawnienia kobiet oraz ograniczenia wpływu religii na państwo
(oficjalna nazwa: Partia Konserwatywno‑Unionistyczna, ang. Conservative and Unionist Party) brytyjska partia polityczna powstała w 1832 r. w wyniku przekształcenia ugrupowania torysów, potocznie w dalszym ciągu jej członków nazywa się torysami
(ang. Labour Party, LP) potocznie laburzyści; brytyjska socjaldemokratyczna partia polityczna powstała w lutym 1900 r. w wyniku zjednoczenia Niezależnej Partii Pracy, Towarzystwa Fabiańskiego i Federacji Socjaldemokratycznej; jedna z dwóch (obok Partii Konserwatywnej) głównych partii w Wielkiej Brytanii
(ang. Republican Party) jedna z dwóch głównych sił politycznych w USA. Początki partii sięgają połowy XIX w. Republikanie prezentują konserwatywne poglądy w kwestiach społecznych, w ekonomii zaś popierają minimalną ingerencję państwa w gospodarkę. Partia opowiada się m.in. za niskimi podatkami, ograniczeniem wydatków na cele socjalne, wysokimi nakładami na zbrojenia. Republikanie kładą nacisk na walkę z przestępczością, bronią prawa do posiadania broni przez każdego oraz akcentują swoje przywiązanie do wartości chrześcijańskich. Sprzeciwiają się eutanazji, legalizacji aborcji, narkotyków czy związków homoseksualnych. Dążą do ograniczenia napływu imigrantów do USA
słowo powstałe z pierwszych liter określenia young urban professional people, czyli „młody wielkomiejski przedstawiciel wolnego zawodu”. Amerykańskie określenie młodzieży, która rozpoczęła życie zawodowe na początku lat 80. XX w. Yuppies cechowały profesjonalizm, pragmatyzm, indywidualizm, zamiłowanie do luksusu i ostentacyjnie wystawnego trybu życia, dążenie do kariery i sukcesów finansowych
Słowa kluczowe
inflacja, konserwatyzm, kryzys paliwowy, liberalizm, neoliberalizm, reaganomika, stagflacja, thatcheryzm, zimna wojna, świat po II wojnie światowej, przemiany cywilizacyjne po II wojnie światowej, świat na przełomie tysiącleci
Biblografia
K. Michałek, Amerykańskie stulecie. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1900–2001, Warszawa 2004.
Najnowsza historia świata, t. 1, 1945–1963, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J. Węca, Kraków 2000.
J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.