Z anglosaskiej prowincji na polityczny Olimp

RMLTg4t9ZtqMP1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę i kobietę siedzących na kanapie w salonie. Mężczyzna po lewej stronie, włosy szpakowate, nieco dłuższe zaczesane do góry i do tyłu. Ubrany w koszulę w kratę i sweter z dekoltem wyciętym w serek.. Obok niego (po jego lewej stronie), siedzi starsza kobieta, ubrana w garsonkę, komplet spódnica i marynarka oraz bluzka, w taki sam wzór w drobna pepitkę. Włosy w kolorze ciemnego blondu do linii żuchwy, zaczesane do góry podkręcone na bokach. W uszach klipsy, na nadgarstku bransoletka. W tle dwa fotele, okno, szklany, okrągły stoliczek z misą z owocami.

Ronald Reagan i Margaret Thatcher musieli pokonać wiele przeciwności, zanim dostali się na polityczny szczyt. Rodzina Reagana pochodziła z prowincjonalnej miejscowości Tampico w stanie Illinois. Ronald urodził się w 1911 r. jako syn sprzedawcy butów oraz aktywistki lokalnych organizacji protestanckich. W latach 40. zagrał w wielu hollywoodzkich filmach, przez co zyskał dużą popularność. Karierę artystyczną łączył z działalnością w aktorskim związku zawodowym. Polityką poważnie zajął się dopiero na początku lat 60., kiedy wstąpił do Partii RepublikańskiejPartia RepublikańskaPartii Republikańskiej. Z ramienia republikanów pełnił w latach 1967–1974 funkcję gubernatora Kalifornii, a w 1980 r. uzyskał nominację w wyborach prezydenckich. Podczas kampanii wyborczej Reagan dał się poznać jako charyzmatyczny i błyskotliwy mówca, zagorzały zwolennik liberalizmu gospodarczego oraz obrońca wartości chrześcijańskich i obywatelskich. W wyścigu o fotel prezydencki pokonał demokratę i dotychczasowego prezydenta Jimmy’ego Cartera. Przysięgę prezydencką złożył w styczniu 1981 r., a urząd głowy państwa sprawował przez dwie kadencje – do roku 1989.

Podobnie jak Reagan urodzona w 1925 r. Margaret Thatcher (z domu Roberts) wywodziła się ze skromnej, pobożnej i aktywnej w środowisku lokalnym rodziny. Jej ojciec był sklepikarzem z prowincjonalnego miasteczka Grantham w pobliżu Nottingham. Historyk Jacek Tebinka zwrócił uwagę, że pochodzenie oraz późniejszy awans społeczny miały olbrzymi wpływ na jej poglądy gospodarcze i społeczne.

Przyszła pani premier, w przeciwieństwie do znacznej większości liderów brytyjskiej Partii KonserwatywnejPartia KonserwatywnaPartii Konserwatywnej, zawdzięczała swoją pozycję nie tyle rodzinnym koneksjom, ile ciężkiej i konsekwentnej pracy. Ukończyła studia na prestiżowym Uniwersytecie Oksfordzkim, gdzie rozpoczęła działalność polityczną w uczelnianym kole konserwatystów. Pod koniec lat 50. zdobyła mandat do Izby Gmin i szybko stała się jedną z czołowych postaci swojego obozu politycznego. W 1979 r. stanęła na czele rządu i sprawowała premierostwo najdłużej w XX‑wiecznej historii Wielkiej Brytanii – do roku 1990. Zasłynęła jako zdecydowana, stanowcza i konsekwentna liderka, stąd jej popularny przydomek Żelaznej Damy.

Ofensywa neoliberalizmuneoliberalizmneoliberalizmu

R1Muyja6KGxVT1

Zdjęcie przedstawia uczniów siedzących w ławkach i pijących mleko przez słomki z niewielkich butelek.

Początki rządów Reagana i Thatcher przypadły na czasy, kiedy gospodarki krajów Zachodu wciąż zmagały się z negatywnymi skutkami kryzysów paliwowych z lat 70. Wysokie ceny ropy naftowej wywołały stagflacjęstagflacjastagflację, czyli spadek produkcji przy jednoczesnym wzroście bezrobocia oraz inflacji. W połowie lat 70. poziom bezrobocia przekroczył w USA 7 proc., a w Wielkiej Brytanii sięgnął aż 14 proc. Głęboki kryzys gospodarczy osłabił zaufanie mieszkańców Zachodu do idei państwa opiekuńczego. Reagan i Thatcher wykorzystali te nastroje, krytykując politykę interwencjonizmu państwowego, czyli wydawania sporych środków budżetowych na wielkie inwestycje i projekty. Nawoływali przy tym do umacniania tradycyjnych wartości chrześcijańskich i obywatelskich, wzmocnienia narodowej dumy oraz śmiałej realizacji mocarstwowych ambicji. Oboje odwoływali się przy tym do poglądów klasycznych twórców liberalizmu gospodarczego z XVIII i XIX w., stąd ich poglądy na gospodarkę i społeczeństwo określa się mianem neoliberalizmu.

Program gospodarczy i polityczny oparty na zasadach liberalizmu zyskał sobie w Stanach Zjednoczonych miano reaganomiki. Pojęcie powstało ze zbitki słów Reagan i economics (w języku angielskim oznaczającym ekonomię). Natomiast Brytyjczycy nazwali program gospodarczy konserwatystów od nazwiska Żelaznej Damy thatcheryzmem. Polityka gospodarcza przywódców USA i Wielkiej Brytanii wynikała z podobnych przekonań, dlatego też miała ze sobą wiele wspólnego. Reagan i Thatcher podzielali wiarę w siłę wolnego rynku i ludzkiej przedsiębiorczości. Wzrost gospodarczy chcieli osiągnąć poprzez zdecydowane cięcia wydatków budżetowych, zwalczanie inflacji oraz wspieranie konkurencyjności i innowacyjnych rozwiązań. Żelazna Dama w bezkompromisowy i brutalny sposób stłumiła potężne strajki górników, którzy na początku lat 80. sprzeciwiali się zamykaniu nierentownych kopalń dotowanych z budżetu państwa. Górniczy strajk trwał od marca 1984 r. do marca 1985 r. Doszło do zamieszek i aktów przemocy, setki osób odniosło obrażenia w walkach górników z policją. Ostatecznie strajkujący skapitulowali. Do 1990 r. rząd zamknął 115 ze 173 kopalni. Ponadto Thatcher ograniczyła silne wpływy związków zawodowych na kolei, poczcie i w telekomunikacji, a także w służbie zdrowia i edukacji, prywatyzując te instytucje. Jednocześnie w ten sposób przerzuciła sporą część odpowiedzialności za opiekę społeczną na instytucje prywatne, które uważała za bardziej wydajne i sprawniej zarządzane od państwowych. Reagan również dał się poznać jako przeciwnik silnej pozycji związków zawodowych. W 1981 r. zdławił m.in. groźny strajk kontrolerów ruchu lotniczego. Nie zawahał się przy tym zwolnić 10 tys. pracowników.

R1KMKUahr1HFo

Zdjęcie przedstawia idących ulicami miasta ludzi. Tłum niesie w rękach transparenty z napisami w języku angielskim.

Bilans rządów neoliberałów

Zarówno Amerykanie, jak i Brytyjczycy stopniowo zaczęli odczuwać pozytywne skutki reaganomiki i thatcheryzmu. Poziom życia mieszkańców Stanów Zjednoczonych wyraźnie wzrósł, a dokuczliwa inflacja spadała. Intensywnie rozwijały się niewielkie amerykańskie firmy rodzinne, które wytwarzały aż 60 proc. produktu narodowego. Administracja Reagana wydawała potężne środki na zbrojenia, co przyczyniło się do spektakularnego postępu w wielu dziedzinach technologii oraz zapoczątkowało proces komputeryzacji. Inflacja spadała także w Wielkiej Brytanii. Ponadto za rządów konserwatystów Londyn umocnił swoją pozycję jednego z najważniejszych na świecie centrów finansowych. Osiągnięciom gospodarczym mocarstw zachodnich towarzyszyły sukcesy na arenie międzynarodowej, zwłaszcza w zakresie zmagań zimnowojennych z ZSRS. Reaganomika i thatcheryzm miały jednak swoje słabsze strony. Na niskich podatkach w Stanach skorzystali głównie ludzie zamożni. Pojawiła się nawet nowa grupa społeczna młodych przedsiębiorców – yuppiesYuppiesyuppies (skrót od young urban professionals). Krytycy zarzucali przedstawicielom yuppies nadmierne zamiłowanie do luksusu i przesadną konsumpcję.

R1aW6v49AcNIP

Ilustracja przedstawia nierówności dochodów w Wielkiej Brytanii w latach 1979‑2005/2006. Na osi pionowej zaznaczono rosnącą przepaść między bogatymi i biednymi w stosunku do 1975 roku. Na osi poziomek znajdują się lata od 1975 do 2000‑6. Okres rządów Thatcher przypada na lata od 1975 do 1989, w tym okresie nierówność dochodów kształtuje się na poziomie około 1. Pod koniec okresu rządów Thacher, około roku 1985, ta nierówność zaczyna rosnąć, przyjmując w roku 1989 w momencie objęcie stanowiska przez Major, wartość prawie 1,5. Przez cały okres rządów Major, aż do roku 1997‑8, wartość ta pozostaje na podobnym poziomie, w ostatnich latach spadając poniżej 1,4. W roku 1997‑8 , kiedy rząd objął Blair nierówność nadal jest na poziomie poniżej 1,4 i utrzymuje się przez cały okres jego rządów na poziomie nieco poniżej 1,4.

Cięcia w wydatkach na cele socjalne pogorszyły sytuację najuboższych, w sporej części afroamerykańskich mieszkańców USA. Reagan nie zdołał ukrócić licznych spekulacji na giełdzie. Nie zlikwidował również deficytu budżetowego ze względu na kolosalne wydatki na armię w schyłkowym etapie zimnej wojny. Za rządów administracji Reagana Amerykanie uzyskali bardzo łatwy dostęp do kredytów. Wielu korzystało z tego w sposób nieroztropny i zaciągało olbrzymie długi. W konsekwencji niektórzy zmuszeni byli wydawać nawet 90 proc. swoich dochodów na pokrycie zobowiązań kredytowych wobec banków. Zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i Wielkiej Brytanii w latach 80. pogłębiły się także różnice majątkowe między najbiedniejszymi a najbogatszymi. Niemniej sukcesy gospodarcze, którym towarzyszył wzrost znaczenia obu anglosaskich mocarstw na arenie międzynarodowej, ugruntowały opinię o czasach rządów Reagana i Thatcher jako „złotej erze konserwatyzmu” i neoliberalizmu.

RUf6t1LzuyvLo

Ilustracja przedstawia deficyt budżetowy w miliardach dolarów. Na osi pionowej zaznaczono wartości od minus 300 do 400 miliardów dolarów. Na osi poziomej lata od 1971 do 1999. W latach 1971-1973 za czasów Nixona deficyt budżetowy stanowił około 20 miliardów dolarów. W okresie rządów Forda (1975-1976) wzrósł do wartości około 90 miliardów dolarów. W okresie Cartera niezmiennie utrzymywał się na podobnym poziomie 70-80 miliardów dolarów. Za czasów Regana (lata 1981-1988) wrósł osiągając najwyższy poziom ponad 200 miliardów dolarów w latach 1983, 1985 i 1986. W okresie rządów Busha (od 1989 do 1992) podniósł się do 300 miliardów dolarów (rok 1992). Po przejęciu władzy przez Clintona w roku 1993 sukcesywnie malał, zaczynając od wartości 250 miliardów dolarów w 1993 roku, 200 miliardów dolarów w 1994 roku, 180 miliardów dolarów w roku 1995, 100 miliardów dolarów w roku 1996 i 20 miliardów dolarów w roku 1997. Od 1997 roku deficyt zamienił się w nadwyżkę. W 2000 roku deficyt budżetowy osiągnął wartość minus 220 miliardów dolarów.

Słownik

Słowa kluczowe

inflacja, konserwatyzm, kryzys paliwowy, liberalizm, neoliberalizm, reaganomika, stagflacja, thatcheryzm, zimna wojna, świat po II wojnie światowej, przemiany cywilizacyjne po II wojnie światowej, świat na przełomie tysiącleci

Biblografia

K. Michałek, Amerykańskie stulecie. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1900–2001, Warszawa 2004.

Najnowsza historia świata, t. 1, 1945–1963, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J. Węca, Kraków 2000.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.