Trzy sejmujące stany

Podczas obrad obowiązywała określona hierarchia według której zasiadano. Najważniejsze miejsca zajmowali arcybiskupi (2 osoby) i biskupi (7 osób). Kolejno po duchownych, był pierwszy świecki senator Rzeczypospolitej. Był nim kasztelankasztelankasztelan krakowski, jako przedstawiciel ówczesnej stolicy państwa. Po nim następowali – przemieszani – wojewodowie koronni i litewscy. Dalsze miejsca przypadały kasztelanom, którzy dzielili się na większych, zwanych krzesłowymi, gdyż stawiano dla nich w senaciesenatsenacie krzesła (z reguły byli to magnaci), oraz mniejszych, czyli drążkowych, z braku krzeseł siadali bowiem na poręczach lub wspierali się na oparciach krzeseł innych senatorów (zwykle przedstawiciele bogatej szlachty zasłużeni dla samorządu w swych województwach i ziemiach). Ostatnie miejsca zajmowali ministrowie koronni i litewscy: marszałkowie wielcy i nadworni, kanclerze, podkanclerzowie i podskarbiowie oraz – od 1764 r. – hetmani. Również skład izby poselskiej ustalony został w 1569 roku. Liczba posłów nie była precyzyjnie ustalona. Przeciętnie w izbie poselskiej w drugiej połowie XVI w. zasiadało 167 osób.

Prawo zwoływania sejmu przysługiwało wyłącznie królowi. Poczynając od 1573 r., winien on przynajmniej raz na dwa lata rozesłać uniwersały zwołujące sejm, wyznaczające termin zebrań sejmików i określające najważniejsze problemy do rozstrzygnięcia.
Zebrana na sejmikach szlachta wybierała posłów i uchwalała dla nich instrukcje, które stanowiły odpowiedź na propozycje królewskie, i załączała do nich własne postulaty, tzw. petita.

Porządek obrad

Obrady sejmu rozpoczynała uroczysta msza. Po niej udawano się na miejsce obrad, gdzie izba poselska dokonywała wyboru marszałka sejmu. Po sprawdzeniu ważności mandatów poselskich, posłowie witali się z królem. Pierwsze posiedzenie wszystkie trzy stany sejmujące odbywały razem. Kanclerz czytał raz jeszcze królewskie propozycje, a obecni senatorowie wygłaszali o nich swoje opinie – wota senatorskie.

R1WLlbIm1VBf9

Ilustracja przedstawia wnętrze Zamku Królewskiego w Warszawie. Ozdobna sala ma kolumny podpierające sufit oraz bogate zdobienia na nim. Posłowie zasiadali na ławach ustawionych w kształt podkowy. Senat i „połączone stany” pod przewodnictwem króla obradowały nad Izbą Poselską. Obie sale między sesjami były wykorzystywane m.in. na uroczystości dworskie.

R1Pl388X7P8WL

Ilustracja przedstawia nową Izbę Poselską na Zamku Królewskim w Warszawie. Jest ona obszerna z rozwieszonymi diamentowymi żyrandolami.

W trakcie obrad senatorowie wraz z królem zajmowali się sądownictwem, organizowano rady senatu, senatorowie wchodzili też do komisji sejmowych. W tym czasie w izbie poselskiej spisywano projekty konstytucji, które w ostatnich dniach sejmu odczytywano na wspólnych posiedzeniach trzech stanów i jeśli nie budziły sprzeciwu, uznawano je za przyjęte. Po zakończeniu sejmu ostatecznie je formułowano i rozsyłano do województw i ziem, gdzie po wpisaniu do ksiąg sądowych nabierały mocy prawnej. Ich komplet opublikowano w XVIII w. w wydawnictwie pt. Volumina legum (łac. – księgi praw).

Liberum veto

RAIXg2rR1Oj401

Ilustracja przedstawia portret Jana Karola Chodkiewicza. Mężczyzna w średnim wieku ubrany jest w tradycyjny strój szlachecki w czerwonym kolorze, na ramionach ma czarną pelerynę.

Protesty przedstawicieli sejmików mniej znaczących niekiedy ignorowano. Kilka razy zdarzyło się, że z braku jednogłośności posłowie rozjeżdżali się, nie podjąwszy żadnej uchwały. Tak było np. w 1605 r., kiedy sejm nie uchwalił podatków na żołd i armia hetmana Chodkiewicza poszła w rozsypkę, co pozwoliło złapać oddech rozbitym pod Kircholmem Szwedom. Podczas sejmu zwołanego wiosną 1652 roku poseł Władysław Siciński, sprzeciwił się jego przedłużeniu ponad ustawowe sześć tygodni. Interpretacja tego wydarzenia miała doniosłe konsekwencje: uznano, że brak zgody na wydłużenie obrad oznacza przerwanie sejmu i unieważnienie wcześniej podjętych uchwał. Tak narodziła się zasada liberum veto (łac. – wolne „nie pozwalam”), zgodnie z którą sprzeciw choćby jednego posła odrzucał nie tylko konkretną ustawę, lecz przekreślał całe dzieło sejmu, gdyż uchwalone przezeń konstytucje traktowano jako całość. W praktyce zawsze (i tak też było w przypadku Sicińskiego) za wyrażającym sprzeciw posłem stało jakieś stronnictwo, inaczej zmuszono by go do milczenia. Zasadę jednogłośności rozumiano bowiem jako brak sprzeciwu. Wskutek tego w latach 1652–1668 z 19 zwołanych sejmów zerwano siedem, w latach 1669–1685 zerwano ich pięć z 14, a w latach 1688–1695 na pięć sejmów zgodnie z zasadami zakończył się tylko jeden.

Ciekawostka

Sejmiki

Kryzys sejmu po 1652 r. nie byłby zjawiskiem niekorzystnym, gdyby prowadził do wzmocnienia innych władz centralnych. Tak się jednak nie stało, gdyż ukształtowany w połowie XVI w. ustrój Rzeczypospolitej czynił sejm najważniejszym organem państwa. Jednocześnie rosły uprawnienia działających w Rzeczypospolitej 69 sejmików. Początkowo odbywano ich trzy rodzaje:

• sejmiki poselskie (przedsejmowe), na których wybierano posłów na sejm i formułowano instrukcje poselskie;

• sejmiki relacyjne, na których posłowie zdawali relacje z zakończonego sejmu;

• sejmiki elekcyjne, wybierające urzędników ziemskich.

Począwszy od 1572 r. sejmiki zyskały nowe kompetencje:

• sejmiki gospodarcze, były organami samorządu gospodarczego. Wybierały i kontrolowały poborców podatkowych, nakładały podatki oraz decydowały o nich przeznaczeniu.

• na sejmikach deputackich wybierano deputatówdeputatdeputatów (sędziów) do trybunałów (od 1576 roku).

R1IBjOT366GBY

Na ilustracji w dużej sali znajdują się zgromadzeni ludzie, rozmawiają ze sobą. Ubrani są w stroje szlacheckie.

W połowie XVII w. sejmiki dodatkowo tworzyły i opłacały własne chorągwie ziemskie, wchodzące w skład wojsk Rzeczypospolitej.

Aktywizacja sejmików oznaczała rozkwit szlacheckiej samorządności. Jej wadą był jednak ograniczony horyzont polityczny sejmikujących, którzy często myśleli wyłącznie w kategoriach własnego powiatu, województwa lub prowincji.

Słownik

Słowa kluczowe

liberum veto, sejmiki, izba poselska, wota senatorskie, państwo polsko‑litewskie, trzy stany sejmujące, sejm walny, sejm dwuizbowy, ostatni Jagiellonowie

Bibliografia

S. Grodziski, Z dziejów staropolskiej kultury prawnej, Kraków 2004.

Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1998.

Historia sejmu polskiego, t. I: Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. J. Michalski, Warszawa 1984.

W. Konopczyński, Liberum veto. Studium porównawczo‑historyczne, Kraków 2002.

W. Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa, 1991.