Idea społeczeństwa obywatelskiego pod różnymi nazwami jest znana od czasów starożytności. Można powiedzieć, że jeden z nurtów historycznego rozwoju Europy to poszukiwanie we współczesności takich warunków, które pozwoliłyby wcielić w życie idee starożytnych i nowożytnych myślicieli. Obecny stan społeczeństwa obywatelskiego pozostawia wiele do życzenia. Musimy też pamiętać, że wszelkie osiągnięcia społeczne w tym zakresie nie są dane raz na zawsze. Obywatelskość należy praktykować. Jednym ze sposobów jest poznanie samej idei, jak powstawała i jak dalej jest definiowana w ramach sporów intelektualnych filozofów, historyków, socjologów i politologów.

Klasycy idei społeczeństwa obywatelskiego

bg‑lime

Zapoznaj się z linią chronologiczną, która przedstawia podstawowe idee związane ze społeczeństwem obywatelskim, jakie były formułowane od starożytności. Poszukaj podobieństw i różnic, jakie między nimi występują.

R1SEX7kp5ZNHp1
Prezentacja.
bg‑lime

Zastanów się, na ile idee klasyczne mają zastosowanie we współczesnym świecie?

Współczesne dyskusje wokół idei społeczeństwa obywatelskiego

We współczesnych debatach o społeczeństwie obywatelskim wyróżniane są dwa modele.

Model dwudzielny odwołuje się do tradycji liberalnej oraz Georga Hegla i Karola Marksa. W tym modelu sfera gospodarki włączona jest w zakres pojęcia społeczeństwa obywatelskiego; co więcej, aktywność w tej sferze jest podstawowym fundamentem społeczeństwa obywatelskiego.

Ernest Gellner Społeczeństwo obywatelskie w perspektywie historycznej

W świecie przemysłowym społeczeństwo obywatelskie (niezależne od państwa instytucje i stowarzyszenia) może zmieścić się jedynie w sferze gospodarki. Jego podstawową bazą nie może być ani obszar polityki, ani religii, chociaż każdy z odmiennych powodów.

cytat1 Źródło: Ernest Gellner, Społeczeństwo obywatelskie w perspektywie historycznej, [w:] Ani książę ani kupiec: obywatel, red. Jerzy Szacki, Kraków 1997, s. 112.

Model trójdzielny nawiązuje do koncepcji Alexisa de Tocqueville’aAntonia Gramsciego. W tym modelu społeczeństwo obywatelskie łączy sferę prywatnąsfera prywatnasferę prywatną z częścią sfery publicznejsfera publicznasfery publicznej.

Dorota Pietrzyk-Reevers Idea społeczeństwa obywatelskiego: współczesna debata i jej źródła

Społeczeństwo obywatelskie pojmujemy jako sferę interakcji pomiędzy ekonomią a państwem, na którą składa się przede wszystkim sfera prywatna (szczególnie rodzina), sfera stowarzyszeń (zwłaszcza dobrowolnych zrzeszeń), ruchy społeczne oraz formy publicznej komunikacji.

cytat2 Źródło: Dorota Pietrzyk-Reevers, Idea społeczeństwa obywatelskiego: współczesna debata i jej źródła, Wrocław 2004, s. 284.

Społeczeństwo obywatelskie w badaniach socjologicznych

Z różnorodnych koncepcji społeczeństwa obywatelskiego wyłania się jeden wspólny obraz: tworzą to społeczeństwo obywatele świadomi swoich praw i obowiązków, posiadający wspólne cele, które wspólnie też są realizowane. A jest to możliwe dzięki stowarzyszeniom i poczuciu wspólnoty. Taka organizacja musi być jednocześnie czymś odrębnym, wręcz niezależnym od państwa jako wspólnoty politycznej.

Na poziomie badań empirycznych definiowanie społeczeństwa obywatelskiego się komplikuje. Nie da się jednoznacznie stwierdzić, czy dane społeczeństwo ma, czy też nie ma charakteru obywatelskiego. Można jedynie badać stan owej „obywatelskości”. W tym celu badacze konstruują wskaźniki. Niestety – każdy własne. Są one tylko częściowo porównywalne, bo są jedynie podobne, a nie identyczne. Za przykład niech nam posłużą wskaźniki skonstruowane na potrzeby cyklicznego badania „Diagnoza Społeczna” ułożone w cztery grupy.

Postawy i relacje społeczne

Badane są jako stosunek do naruszania dóbr o publicznym charakterze (np. stosunek do unikania podatków lub wyłudzania świadczeń). Ponadto badany jest tu stan dominacji, autorytaryzmu i konserwatyzmu. Ten ostatni wymiar postaw bazuje na teorii, która zakłada, że:

Janusz Czapiński Diagnoza Społeczna 2015. Warunki życia Polaków

(…) że ludzie w różnym stopniu, dla obrony hierarchii społecznej i własnej w niej pozycji, preferują nierówności między grupami, faworyzując zazwyczaj grupy, do których sami należą i dyskryminując grupy obce. (…) Osoby o wysokim wskaźniku orientacji na dominację społeczną dążą do zachowania hierarchicznej struktury, w której jedne grupy dominują, inne są podporządkowane. Użyta w badaniach skala pozwala określić postawy wobec obcych grupUżyta w badaniach skala pozwala określić postawy wobec obcych grup.Użyta w badaniach skala pozwala określić postawy wobec obcych grup, zwłaszcza mniejszościowych. Jest zatem dobrym instrumentem do oceny postaw ksenofobicznych, autorytarnych i rasistowskich.

cytat3 Źródło: Janusz Czapiński, Diagnoza Społeczna 2015. Warunki życia Polaków, red. Tomasz Panek, Warszawa 2015, s. 334.
Użyta w badaniach skala pozwala określić postawy wobec obcych grup.

Doświadczenia i kompetencje obywatelskie

W tej grupie badane są doświadczenia i kompetencje w następujących aspektach:

Ocena zmian systemowych i ich wpływ na życie Polaków
Wspólne działania i praca dla innych.
Akceptacja demokracji i zaufanie do ludzi.

Kapitał społeczny

Jest on badany przy użyciu pytań o:

  • zaufanie do innych;

  • przekonanie, że inni ludzie są pomocni;

  • przekonanie, że inni ludzie są uczciwi;

  • uczestnictwo w organizacjach;

  • aktywne członkostwo w organizacjach.

Identyfikacja i aktywność polityczna

W tym wymiarze, poza aktywnością w wyborach, zadaje się pytania o:

  • członkostwo w partiach i pracę na rzecz partii oraz ruchów społecznych;

  • identyfikację z partiami politycznymi;

  • zainteresowanie polityką.

Słownik

opinia publiczna
opinia publiczna

najogólniej oznacza aprobatę lub dezaprobatę dla widocznych w przestrzeni publicznej stanowisk, zachowań artykułowaną przez jakąś część społeczeństwa, zbiorowości

sfera prywatna
sfera prywatna

to życie rodzinne, towarzyskie, koleżeńskie; innymi słowy, zachowania, działania w rolach niepublicznych

sfera publiczna
sfera publiczna

w węższym rozumieniu jest to przestrzeń, w której ujawniają się działania, zachowania polityczne obywateli; w szerszym rozumieniu przestrzeń, w której oprócz zachowań politycznych ujawniają się zachowania, działania w innych rolach: członka grupy wyznaniowej, konsumenta, członka stowarzyszeń różnego rodzaju