Przeczytaj
Idea społeczeństwa obywatelskiego pod różnymi nazwami jest znana od czasów starożytności. Można powiedzieć, że jeden z nurtów historycznego rozwoju Europy to poszukiwanie we współczesności takich warunków, które pozwoliłyby wcielić w życie idee starożytnych i nowożytnych myślicieli. Obecny stan społeczeństwa obywatelskiego pozostawia wiele do życzenia. Musimy też pamiętać, że wszelkie osiągnięcia społeczne w tym zakresie nie są dane raz na zawsze. Obywatelskość należy praktykować. Jednym ze sposobów jest poznanie samej idei, jak powstawała i jak dalej jest definiowana w ramach sporów intelektualnych filozofów, historyków, socjologów i politologów.
Klasycy idei społeczeństwa obywatelskiego
Zapoznaj się z linią chronologiczną, która przedstawia podstawowe idee związane ze społeczeństwem obywatelskim, jakie były formułowane od starożytności. Poszukaj podobieństw i różnic, jakie między nimi występują.
-
ok. 340 p. n. e. Polityka Według Arystotelesa wspólnota polityczna (koinonia politike), jaką była grecka polis, miała wymiar moralny. Celem jej istnienia było szczęście obywateli i samowystarczalność wspólnoty, złożonej z równych i wolnych obywateli rządzonych prawem, które sami ustanowili. Obywatelstwo oznaczało: aktywne uczestniczenie w życiu publicznym, bycie rządzonym i zarazem rządzącym, podejmowanie wraz z innymi decyzji dotyczących wspólnoty i tym samym branie odpowiedzialności za dobro wspólne. Dla istnienia wspólnoty konieczne było posiadanie przez obywateli cnót obywatelskich rozumianych jako trwała dyspozycja do działania na rzecz wspólnoty. Ze wspólnoty politycznej wyłączone były osoby wolne, niezrodzone z obywateli konkretnej polis, oraz niewolnicy. Dla Arystotelesa (jak i później dla Cycerona) wspólnota polityczna była wspólnotą moralną, dobrem wszystkich obywateli. Kwestie ekonomiczne i kwestie prywatne (rodzina, gospodarstwo domowe) znajdowały się w tym modelu poza społeczeństwem obywatelskim.
-
1576 Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej W okresie odrodzenia arystotelesowskie rozumienie wspólnoty i obywatelstwa zostało uzupełnione o dwa istotne warunki: obywatel winien być niezależny majątkowo oraz związany z lokalną wspólnotą. Ten ostatni warunek był istotny, szczególnie w państwach rozległych terytorialnie. Jean Bodin podkreślał znaczenie uczestnictwa obywateli w różnego rodzaju stowarzyszeniach, korporacjach, które były konieczne dla istnienia wspólnoty politycznej. Wypełniały bowiem przestrzeń pomiędzy rodziną a suwerennym państwem.
-
1821 Zasady filozofii prawa Dla Hegla społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo cywilne, a nie polityczne. Obejmuje sferę działalności ekonomicznej prywatnych jednostek oraz korporacji (stowarzyszeń, gmin, kościołów itp.). Są one pośredniczącymi strukturami pomiędzy państwem a społeczeństwem obywatelskim. Dzięki korporacjom interesy partykularne jednostek mogą być ujęte jako interesy wspólnotowe. Wolność obywatelska (cywilna) to możliwość realizacji różnorakich uprawnień zabezpieczanych przez prawo, policję i korporacje. Najwyższym rodzajem wolności jest wolność polityczna urzeczywistniana w państwie. Państwo, czyli wspólnota polityczna, jest zarazem wspólnotą etyczną. W koncepcji Hegla wspólnota narodowa reprezentuje etyczność, państwo, rozum. Natomiast społeczeństwo obywatelskie – sieć zależności ekonomicznych wynikających z funkcjonowania rynku. Status obywatela przysługuje jednostce jako członkowi tej wspólnoty politycznej. Jednostka uczestniczy zarówno w społeczeństwie cywilnym, troszcząc się o zaspokojenie potrzeb i o rodzinę, jak i o pracę czy przedsiębiorstwo, zawierając umowy, wchodząc w związki i stowarzyszenia ułatwiające realizację partykularnych interesów. Jest zarazem członkiem państwa, obywatelem korzystającym z wolności politycznej.
-
1849 O demokracji w Ameryce Alexis de Tocqueville opisuje trzy wymiary istnienia społeczeństwa amerykańskiego, wzorcowego dla społeczeństwa obywatelskiego. Pierwszy to państwo, rozumiane jako system formalnego przedstawicielstwa z parlamentem, sądami, wojskiem. Drugi to społeczeństwo polityczne, sfera działania partii politycznych, lokalnych samorządów, opinii publicznej, aktywnego uczestnictwa obywateli w społeczeństwie politycznym. Trzeci to społeczeństwo cywilne (obywatelskie), czyli przestrzeń, w której obywatele realizują swe partykularne interesy i potrzeby poprzez zakładane stowarzyszenia. Samoorganizacja obywateli służyła nie tylko ich własnym partykularnym interesom, ale również dobru wspólnemu. To zakładane stowarzyszenia i inne organizacje rozwiązywały ważne dla wszystkich lub dla części mieszkańców zbiorowości terytorialnych sprawy. Należała do nich opieka szpitalna, edukacja, zapotrzebowanie na świątynie czy konieczność troszczenia się o ubogich i zniedołężniałych. Uczestnictwo w społeczeństwie politycznym jest szkołą kooperacji i współdziałania. Dzięki temu uczestnictwu Amerykanie posiedli zdolność do tworzenia rozmaitych stowarzyszeń o ekonomicznym, kulturowym i społecznym charakterze.
-
1844 Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa Społeczeństwo obywatelskie według Marksa jest efektem emancypacji politycznej, jaka nastąpiła wraz z rozkładem feudalizmu. Wyrazem tego była Deklaracja praw człowieka i obywatela. Prawa człowieka to, zdaniem Marksa, prawa społeczeństwa obywatelskiego, w którym człowiek był oderwany od wspólnoty i samego siebie. Społeczeństwo obywatelskie jest sferą prywatnych, egoistycznych interesów, które najczęściej realizowane są w konflikcie z innymi jednostkami. Zdaniem Marksa społeczeństwo polityczne nie ma charakteru wspólnotowego i nie może być wspólnotą etyczną umożliwiającą realizację wolności politycznej. Jest bowiem dominacją jednej klasy nad całym społeczeństwem. Krytyka heglowskiej filozofii prawa spowodowała porzucenie przez Marksa koncepcji społeczeństwa obywatelskiego. Stosunki społeczne typowe dla społeczeństwa obywatelskiego sytuuje on w bazie ekonomicznej, dowodząc jednocześnie nieuchronnej polityzacji tegoż społeczeństwa w wyniku konfliktów klasowych. Tylko zniesienie prywatnej własności, zmieniające radykalnie bazę ekonomiczną, gwarantuje powstanie nowego społeczeństwa, w którym stosunki społeczne i ekonomiczne będą lepsze od relacji zachodzących w społeczeństwie obywatelskim.
-
1947 Lettere dal carcere (Listy z więzienia) Społeczeństwo polityczne jest odpowiedzialne za panowanie (poprzez system prawny i aparat przymusu). Społeczeństwo obywatelskie odpowiada za kierowanie. Kształtuje bowiem zasady moralne, normy postępowania i obyczaje. Społeczeństwo obywatelskie jest usytuowane pomiędzy bazą ekonomiczną a społeczeństwem politycznym. Składają się na nie niezależne organizacje społeczne i instytucje pozarządowe. Społeczeństwo polityczne jest hegemonią (polityczną i kulturalną) jednej grupy społecznej nad całym społeczeństwem. Według Gramsciego, społeczeństwo obywatelskie może być przeciwnikiem państwa, samoorganizowaniem społeczeństwa przeciw istniejącemu porządkowi politycznemu.
Zastanów się, na ile idee klasyczne mają zastosowanie we współczesnym świecie?
Współczesne dyskusje wokół idei społeczeństwa obywatelskiego
We współczesnych debatach o społeczeństwie obywatelskim wyróżniane są dwa modele.
Model dwudzielny odwołuje się do tradycji liberalnej oraz Georga Hegla i Karola Marksa. W tym modelu sfera gospodarki włączona jest w zakres pojęcia społeczeństwa obywatelskiego; co więcej, aktywność w tej sferze jest podstawowym fundamentem społeczeństwa obywatelskiego.
Społeczeństwo obywatelskie w perspektywie historycznejW świecie przemysłowym społeczeństwo obywatelskie (niezależne od państwa instytucje i stowarzyszenia) może zmieścić się jedynie w sferze gospodarki. Jego podstawową bazą nie może być ani obszar polityki, ani religii, chociaż każdy z odmiennych powodów.
Źródło: Ernest Gellner, Społeczeństwo obywatelskie w perspektywie historycznej, [w:] Ani książę ani kupiec: obywatel, red. Jerzy Szacki, Kraków 1997, s. 112.
Model trójdzielny nawiązuje do koncepcji Alexisa de Tocqueville’a i Antonia Gramsciego. W tym modelu społeczeństwo obywatelskie łączy sferę prywatnąsferę prywatną z częścią sfery publicznejsfery publicznej.
Idea społeczeństwa obywatelskiego: współczesna debata i jej źródłaSpołeczeństwo obywatelskie pojmujemy jako sferę interakcji pomiędzy ekonomią a państwem, na którą składa się przede wszystkim sfera prywatna (szczególnie rodzina), sfera stowarzyszeń (zwłaszcza dobrowolnych zrzeszeń), ruchy społeczne oraz formy publicznej komunikacji.
Źródło: Dorota Pietrzyk-Reevers, Idea społeczeństwa obywatelskiego: współczesna debata i jej źródła, Wrocław 2004, s. 284.
Społeczeństwo obywatelskie w badaniach socjologicznych
Z różnorodnych koncepcji społeczeństwa obywatelskiego wyłania się jeden wspólny obraz: tworzą to społeczeństwo obywatele świadomi swoich praw i obowiązków, posiadający wspólne cele, które wspólnie też są realizowane. A jest to możliwe dzięki stowarzyszeniom i poczuciu wspólnoty. Taka organizacja musi być jednocześnie czymś odrębnym, wręcz niezależnym od państwa jako wspólnoty politycznej.
Na poziomie badań empirycznych definiowanie społeczeństwa obywatelskiego się komplikuje. Nie da się jednoznacznie stwierdzić, czy dane społeczeństwo ma, czy też nie ma charakteru obywatelskiego. Można jedynie badać stan owej „obywatelskości”. W tym celu badacze konstruują wskaźniki. Niestety – każdy własne. Są one tylko częściowo porównywalne, bo są jedynie podobne, a nie identyczne. Za przykład niech nam posłużą wskaźniki skonstruowane na potrzeby cyklicznego badania „Diagnoza Społeczna” ułożone w cztery grupy.
Postawy i relacje społeczne
Badane są jako stosunek do naruszania dóbr o publicznym charakterze (np. stosunek do unikania podatków lub wyłudzania świadczeń). Ponadto badany jest tu stan dominacji, autorytaryzmu i konserwatyzmu. Ten ostatni wymiar postaw bazuje na teorii, która zakłada, że:
Diagnoza Społeczna 2015. Warunki życia Polaków(…) że ludzie w różnym stopniu, dla obrony hierarchii społecznej i własnej w niej pozycji, preferują nierówności między grupami, faworyzując zazwyczaj grupy, do których sami należą i dyskryminując grupy obce. (…) Osoby o wysokim wskaźniku orientacji na dominację społeczną dążą do zachowania hierarchicznej struktury, w której jedne grupy dominują, inne są podporządkowane. Użyta w badaniach skala pozwala określić postawy wobec obcych grupUżyta w badaniach skala pozwala określić postawy wobec obcych grup, zwłaszcza mniejszościowych. Jest zatem dobrym instrumentem do oceny postaw ksenofobicznych, autorytarnych i rasistowskich.
Źródło: Janusz Czapiński, Diagnoza Społeczna 2015. Warunki życia Polaków, red. Tomasz Panek, Warszawa 2015, s. 334.
Doświadczenia i kompetencje obywatelskie
W tej grupie badane są doświadczenia i kompetencje w następujących aspektach:
ocena zmian systemowych i ich wpływ na życie Polakówocena zmian systemowych i ich wpływ na życie Polaków;
zrzeszanie się i pełnienie funkcji w organizacjach;
wspólne działania i praca dla innychwspólne działania i praca dla innych;
udział w zebraniach;
udział w wyborach;
akceptacja demokracji i zaufanie do ludziakceptacja demokracji i zaufanie do ludzi.
Kapitał społeczny
Jest on badany przy użyciu pytań o:
zaufanie do innych;
przekonanie, że inni ludzie są pomocni;
przekonanie, że inni ludzie są uczciwi;
uczestnictwo w organizacjach;
aktywne członkostwo w organizacjach.
Identyfikacja i aktywność polityczna
W tym wymiarze, poza aktywnością w wyborach, zadaje się pytania o:
członkostwo w partiach i pracę na rzecz partii oraz ruchów społecznych;
identyfikację z partiami politycznymi;
zainteresowanie polityką.
Słownik
najogólniej oznacza aprobatę lub dezaprobatę dla widocznych w przestrzeni publicznej stanowisk, zachowań artykułowaną przez jakąś część społeczeństwa, zbiorowości
to życie rodzinne, towarzyskie, koleżeńskie; innymi słowy, zachowania, działania w rolach niepublicznych
w węższym rozumieniu jest to przestrzeń, w której ujawniają się działania, zachowania polityczne obywateli; w szerszym rozumieniu przestrzeń, w której oprócz zachowań politycznych ujawniają się zachowania, działania w innych rolach: członka grupy wyznaniowej, konsumenta, członka stowarzyszeń różnego rodzaju