Droga Witolda Gombrowicza do powieściowego debiutu

Edukacja
R7rByX8ZgO3VR1
Witold Gombrowicz w Vence
Źródło: domena publiczna.

Witold Gombrowicz urodził się 4 sierpnia 1904 r. w Małoszycach na ziemi sandomierskiej, w rodzinie ziemiańskiej. Lata dzieciństwa spędził na wsi, w otoczeniu rówieśników, synów folwarcznej służby. Wspominał później:

Witold Gombrowicz Wspomnienia polskie. Wędrówki po Argentynie

Teoretycznie byłem wodzem, paniczem, istotą wyższą, powołaną do rozkazywania — w praktyce wszystkie atrybuty mej pańskości, jak buty, kurtka, szalik, guwernantka i, o zgrozo, kalosze, strącały mnie na dno upokorzenia i z ukradkowym, skrzętnie zamaskowanym, podziwem spoglądałem na bose nogi i zgrzebne koszuliny mych podwładnych. […] Oto już wtedy, w wieku lat dziesięciu mniej więcej, odkryłem coś ohydnego: mianowicie, że my,  „państwo”, jesteśmy zjawiskiem zupełnie groteskowym i niedorzecznym, głupim, boleśnie komicznym i nawet wstrętnym…

1 Źródło: Witold Gombrowicz, Wspomnienia polskie. Wędrówki po Argentynie, Warszawa 1977.
Witold Gombrowicz Testament. Rozmowy z Dominique de Roux

Ta gwardia, to byli moi rówieśnicy, synowie fornali, rodzaj
wojska, któremu ja przewodziłem. Ale oni lepiej trzymali się
na koniu, lepiej skakali i lepiej włazili na drzewa, ja, dowódca,
byłem właśnie najgorszy.

2 Źródło: Witold Gombrowicz, Testament. Rozmowy z Dominique de Roux, Kraków 1969.

Witold wraz z całą rodziną przeniósł się w 1911 r. do Warszawy i w tym samym roku rozpoczął naukę w znanym gimnazjum męskim im. św. Stanisława Kostki. Ukończył tę szkołę w 1922 r., pozostawiając po sobie opinię ucznia jakby nieobecnego i zarazem przeciętnego, który tylko od czasu do czasu ujawniał swoje intelektualne możliwości. Opinia Gombrowicza o szkole była jednoznaczna:

Witold Gombrowicz Testament. Rozmowy z Dominique de Roux

W dniu, w którym ujawni się cała prawda o tym nauczaniu szkolnym – dzień ten jeszcze bardzo odległy – ludzkość znajdzie się w obliczu gigantycznej mistyfikacji i monstrualnego oszustwa. Wyjdzie na jaw wtedy, że nauczyciel ględzi, uczeń nie słucha; że nikt nic nie robi; że uczeń oszukuje, nauczyciel się daje oszukiwać; że gdyby ścisnąć, trzydzieści godzin intensywnej nauki starczyłyby za trzy kwartały obecnej szkoły. […] To nauczanie rozwleczone, rozględzone, biurokratyczne, apatyczne, jest przeciwieństwem prawdziwej nauki, tej zwięzłej, natężonej i elektryzującej.

2 Źródło: Witold Gombrowicz, Testament. Rozmowy z Dominique de Roux, Kraków 1969.

Tuż po maturze przyszły pisarz zaczął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim, lecz również na tym etapie edukacji nie osiągał wysokich wyników. Wszystko, co było dla niego ważne, odkrywał sam: miał ogromną erudycjęerudycjaerudycję literacką i filozoficzną, czytał po nocach i w czasie licznych chorób; wertował dzieła Kanta i Dickensa, Schopenhauera i Sienkiewicza, Słowackiego i Szekspira. Słowem, czytał niemal wszystko, wielką literaturę polską i obcą obok licznych książek przygodowych, sensacyjnych i romansów.

Podróże kształcą

W 1927 r. skończył studia (w indeksie miał same oceny dostateczne) i wyjechał na rok do Francji, najpierw do Paryża, a potem na południe, nad morze i w Pireneje. Wtedy pierwszy raz osobiście zetknął się z mitem Paryża jako centrum europejskiej kultury. Od razu postanowił, że Paryż mu nie zaimponuje.

Podwaliny światopoglądu

Po powrocie do Polski Gombrowicz rozpoczął aplikację sądową i ten biograficzny epizod miał znaczący wpływ na kształtowanie się jego życiowej i pisarskiej postawy. Zetknął się bowiem w sądzie z problemem zła i odpowiedzialności za nie (sprawy te staną się głównym tematem jego ostatniej przedwojennej powieści Opętani). Gombrowicz uważał, że zło zawsze wiąże się z cierpieniem i miał wiele współczucia zarówno dla ofiar, jak i sprawców.

Początki twórczości

W owych latach zaczęło go pochłaniać pisanie. Wielokrotnie ponawiał próby stworzenia powieści popularnej. Niezadowolony z rezultatów porzucił te wysiłki i zaczął z innej strony, szkicując wyrafinowane, groteskowe opowiadania oparte na parodii różnych konwencji XIX‑wiecznej prozy. Bohaterem był człowiek społecznie odtrącony, doznający towarzyskich upokorzeń. Opowiadania ukazały się w debiutanckim zbiorze zatytułowanym Pamiętnik z okresu dojrzewania (1933). Książka spotkała się z dobrym przyjęciem recenzentów, ale... nie została zrozumiana. Krytycy ukrywali często niezrozumienie jej stylu i problematyki za pełnym pobłażania tonem. Sam Gombrowicz pisał, że użycie w tytule słowa „dojrzewanie” okazało się niebezpieczne – recenzenci bowiem nie potrafili odejść od analizowania rzekomej niedojrzałości utworów, zwłaszcza zaś osoby debiutującego autora.

W tym samym czasie niespełna trzydziestoletni pisarz nawiązał współpracę z prasą i zaczął publikować, przede wszystkim na łamach „Kuriera Porannego”, liczne recenzje, felietony i reportaże literackie. Oceniał w nich książki (w tym także teksty kultury masowej). Miał swój stolik w „Zodiaku”. Lubił kawiarniane życie towarzyskie, bo był szczególnie wyczulony na teatralność sytuacji. Bawił intelektualnymi żartami, prowokował, aranżował sytuacje i awantury. Przy jego stoliku nie brakowało młodych adeptów literatury, dziwaków, nieudaczników, klakierów, czyli tak zwanych dworzan.

Witold Gombrowicz Dziennik

Literatura poważna nie jest po to, żeby ułatwiać życie, tylko po to żeby je utrudniać.

3 Źródło: Witold Gombrowicz, Dziennik, Kraków 2017.
A kto czytał, ten trąba!

W 1938 r. opublikowane zostało przedwojenne dzieło młodego artysty, powieść zatytułowana Ferdydurke. Pod tym enigmatycznym, nic właściwie nieznaczącym tytułem ukrywa się brawurowa i groteskowa opowieść o trzydziestoletnim początkującym literacie, autorze debiutanckiego tomu Pamiętnik z okresu dojrzewania. Porwany przez wiecznego, choć emerytowanego pedagoga prof. Pimkę (stanie się on w polskiej kulturze postacią przysłowiową, uosobieniem postawy banalizującej wszelką żywszą myśl), wraca pod przymusem do szkoły, w niepojęty sposób zmieniony w siedemnastolatka. Gombrowiczowski narrator, przerażony rozwojem wypadków, wędruje w powieści przez trzy różne środowiska międzywojennej Polski – szkołę średnią, inteligencki dom inżyniera Młodziaka i ziemiański dwór wujostwa Hurleckich. Choć wszędzie doznaje licznych udręk na ciele i umyśle, walczy jednak, coraz bardziej skutecznie, o wybicie się na osobistą niepodległość. Zastygła, inercyjna forma, konwencje, schematy i uprzedzenia  męczą zarówno narratora, jak i innych bohaterów, kalecząc ich wzajemne relacje. Ale i ucieczka od formy okazuje się niemożliwa – proces wyzwalania z niej nigdy się nie kończy. Jedynym rozwiązaniem, zawsze niepewnym i zwodniczym, jest twórczy, ironiczny i ruchliwy dystans do wszystkich form.

Powieść spotkała się z gorącym przyjęciem znacznej części polskiej krytyki, czytelników i pisarzy. Niezwykle przenikliwą i entuzjastyczną recenzję Ferdydurke napisał Bruno Schulz, przyjaciel autora i twórca, który wraz ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem i Witoldem Gombrowiczem został zaliczony do sławnych, także za granicą, „trzech muszkieterów” polskiej prozy awangardowej okresu międzywojennego.

RUakZTdHr2lg5
August Natterer, My Eyes in the Time of Apparition, 1913
Źródło: domena publiczna.

Słownik

Banco Polaco (Banco Polaco Polska Kasa Opieki S.A.)
Banco Polaco (Banco Polaco Polska Kasa Opieki S.A.)

założona w 1931 roku argentyńska filia banku PKO umożliwiająca polskim emigrantom m.in. przesyłanie pieniędzy rodzinom żyjącym w ojczystym kraju

erudycja
erudycja

wszechstronna wiedza książkowa

groteska
groteska

(wł. grottesca) – estetyka oparta na połączeniu w obrębie jednego dzieła elementów sprzecznych, np. komizmu i tragizmu, i przejaskrawieniu elementów świata przedstawionego

„Kultura”
„Kultura”

wydawany w latach 1947–2000 polski miesięcznik emigracyjny, wychodzący początkowo w Rzymie, a od 1948 roku w Paryżu. Redagowana przez Jerzego Giedroycia „Kultura” była jednym z najważniejszych polskich wydawnictw polityczno‑kulturalnych po II wojnie światowej, z pismem współpracowali tacy twórcy jak Czesław Miłosz, Witold Gombrowicz czy Gustaw Herling‑Grudziński

postkolonializm
postkolonializm

(łac. post – po + colonia) – okres po upadku kolonializmu; termin określający teorie literaturoznawcze i filozoficzne dotykające kwestii dziedzictwa epoki kolonializmu i imperializmu w kulturze. W literaturze postkolonializm zajmuje się krytyczną analizą dzieł pisarzy pochodzących z byłych kolonii, z krajów kolonizujących i kolonizowanych, porusza tematykę związaną z kształtowaniem się tożsamości narodowej, wpływem kultury kolonizatorów na podległe kraje oraz stosunkami między nimi

romans łotrzykowski
romans łotrzykowski

(powieść łotrzykowska, powieść pikarejska, picaresca) – awanturniczy utwór prozatorski opisujący dzieje włóczęgi‑oszusta, którego historia służy satyrycznemu przedstawieniu epoki. Pierwowzorem powieści łotrzykowskiej jest anonimowy utwór hiszpański o tytule Łazik z Tormesu opublikowany w 1554 roku