W toku ewolucji organizmy pasożytówpasożytpasożytów i żywicieliżywicielżywicieli (gospodarzy) wykształciły szereg przystosowań: z jednej strony umożliwiających prowadzenie pasożytniczego trybu życia, a z drugiej – ograniczających występowanie pasożyta i prowadzących do jego usuwania.

Przystosowania do pasożytnictwa mają na celu znalezienie żywiciela i jego skuteczne zakażenie oraz rozmnożenie pasożyta i wydanie na świat licznego potomstwa, które rozprzestrzeni gatunek w środowisku i jednocześnie zwiększy prawdopodobieństwo znalezienia odpowiedniego organizmu żywicielskiego. Prowadzenie pasożytniczego trybu życia jest możliwe dzięki przystosowaniom: morfologicznym, anatomiczno‑fizjologicznym, chemicznym i behawioralnym.

Budowa morfologiczna pasożytów jest wyrazem przystosowania do prowadzenia pasożytniczego trybu życia. Kształt ich ciała wiąże się ze środowiskiem życia i sposobem pobierania pokarmu. Zazwyczaj jest ono spłaszczone grzbietobrzusznie, rzadziej bocznie, może być też obłe.

R1UcDIkzWNtIU

Zdjęcie przedstawia tasiemca. Ma biały kolor, jest długi, lekko podwinięty i prążkowany.

RGoJYacKcdl1v

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe powiększenie pchły. Jest brązowa, częściowo przezroczysta. Posiada ciało bocznie spłaszczone i silnie rozwinięte odnóża. Ciało pokrywa twardy oskórek ze szczecinkami skierowanymi do tyłu.

W budowie morfologicznej pasożytów obecne są różnego rodzaju struktury umożliwiające przyczepienie się do ciała żywiciela. Występowanie pazurków, haczyków, przyssawek, bruzd, ząbków i sztylecików zapewnia umocowanie pasożyta i jednocześnie chroni go przed usunięciem z powierzchni ciała żywiciela lub z jego wnętrza.

R1dllTptYJJN2

Zdjęcie przedstawia wesz. Z przodu ma odnóża zakończone ząbkami, ta część ciała jest jasna. Podłużny odwłok jest czerwony i ciemnoczerwony.

R1AbP9yjh5Pf2

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe powiększenie tasiemca uzbrojonego. Widoczne są cztery jasnoróżowe przyssawki na dole oraz wieniec z ciemnobrązowych haczyków w dwóch rzędach na górze.

ReiCImHaHHAFX

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe powiększenie różowej bruzdy o podłużnym kształcie.

RRNH5rUia1Kby

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe powiększenie jamy gębowej tęgoryjca dwunastnicy. Organizm jest żółty, częściowo przezroczysty. Na górze czterema czarnymi strzałkami oznaczono przezroczyste ząbki po lewej i prawej stronie.

Budowa anatomiczna i fizjologia pasożytów są wyrazem ich przystosowania do prowadzenia pasożytniczego trybu życia. Szereg tych adaptacji dotyczy budowy i funkcjonowania układu pokarmowego i rozrodczego oraz przebiegu procesów metabolicznych.

Układ pokarmowy

U pasożytów początkowe odcinki układu pokarmowego zaopatrzone są w struktury umożliwiające pobranie pokarmu. Do takich struktur należą m.in.: aparat gębowy typu kłująco‑ssącego oraz silnie umięśniona gardziel.

R1Zw0CRckSP2C

Zdjęcie przedstawia samicę komara, która siedzi na skórze. Ma długie odnóża, skrzydła, duże oczy oraz aparat kłująco‑ssący w kształcie smukłej, długiej rurki. Ciało jest ciemne z elementami koloru niebieskiego.

R11Vcbt1HUqDV

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe powiększenie glisty psiej. Organizm jest brązowy z jaśniejszymi paskami, posiada otwór gębowy z trzema wargami, na końcach których są małe ząbki.

R1TMo02mMKnik

Zdjęcie przedstawia tasiemca nieuzbrojonego, który jest bardzo długi i zawija się kilka razy. Tasiemiec ma jasny kolor, jest lekko prążkowany. Pod nim znajduje się krótka linijka dla ukazania skali.

Układ rozrodczy

Część pasożytów to obojnakiobojnakobojnaki (hermafrodyty), czyli organizmy mające męskie i żeńskie narządy rozrodcze. Zdolność do produkcji zarówno plemników, jak i komórek jajowych sprawia, że do rozmnażania płciowego nie jest wymagana obecność drugiego osobnika tego samego gatunku. Zatem pojedynczy osobnik pasożytniczy może przeprowadzić pełen cykl rozwojowy. Obojnactwo wiąże się także ze zwielokrotnieniem liczby narządów rozrodczych, dzięki czemu pasożyt produkuje znaczną liczbę jaj. W ten sposób zwiększa się prawdopodobieństwo przedostania się jaj do organizmu żywiciela pośredniegożywiciel pośredniżywiciela pośredniego, jak również zakażenia większej liczby żywicieli. W konsekwencji wzrastają szanse pasożyta na dokończenie cyklu rozwojowego w organizmie żywiciela ostatecznegożywiciel ostatecznyżywiciela ostatecznego.

R121gdhlEIFMA

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe zbliżenie na ciało tasiemca. Ma czerwony kolor, jest częściowo przezroczyste. W środku widoczne są ciemniejsze bruzdy.

Część pasożytów ma złożone cykle rozwojowe, w których występuje kilka rodzajów larw, wymagających do dalszego rozwoju różnych gatunków żywicieli pośrednich. Komplikacja cyklu zwiększa rozprzestrzenienie pasożyta w środowisku i tym samym zwiększa jego szanse na osiągnięcie dojrzałości.

R1dD7ubLBpOI2

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe powiększenie jaja bruzdogłowca. Ma owalny kształt, po środku jest ciemnozielony fragment, wokół którego obszar jest przezroczysty. Na dole jest ukazana skala przedstawiająca dziesięć mikrometrów, która jest o wiele mniejsza od jaja.

Pasożyty wewnętrzne mają także zdolność oddychania na drodze fermentacji, dzięki czemu mogą pasożytować wewnątrz narządów wewnętrznych, a więc w środowisku ubogim w tlen. Prowadzenie fermentacji jest procesem o niskiej wydajności energetycznej: rozkład jednej cząsteczki glukozy dostarcza jedynie dwóch cząsteczek ATP. Zatem pokrycie potrzeb energetycznych pasożyta wymaga zużycia znacznych ilości substancji pokarmowych, które pobiera on z ciała żywiciela.

Pasożyty zdolne są do produkcji i wydzielania substancji chemicznych o różnorodnym działaniu. Najczęściej substancje te umożliwiają bezbolesne dla żywiciela pobieranie pokarmu, redukują stan zapalny powstający w miejscu bytowania pasożyta lub zapewniają ochronę przed enzymami trawiennymi gospodarza.

RhtuoH5eX2U1f

Zdjęcie przedstawia pijawkę, która jest przyssana do skóry człowieka. Pijawka ma ciemne ciało z prążkami.

R143jLbNeHl04

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe powiększenie przekroju poprzecznego glisty ludzkiej. Przekrój jest owalny, jasnoróżowy. Po środku jest podłużny, wyróżniający się kształt, dalej mniejsze, jaśniejsze elementy. Zewnętrzna część jest ciemniejszego koloru.

Pasożyt może wykazywać pewne zachowania, które zwiększają prawdopodobieństwo znalezienia żywiciela.

RPiSfF176Extj

Zdjęcie przedstawia kleszcza znajdującego się na gałązce. Kleszcz ma czerwonobrunatną barwę oraz cztery pary odnóży. Pierwszą parę odnóży ma uniesioną. Posiada długi ryjek wyodrębniony od reszty ciała.

Obecność larw pasożyta może wpływać na zmiany w zachowaniu żywiciela pośredniego, dzięki czemu pasożyt zwiększa prawdopodobieństwo przedostania się formy larwalnej do organizmu żywiciela ostatecznego.

Rrj7NMgH6HCCv

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe powiększenie motyliczki wątrobowej. Ma owalny kształt, jest jasnoróżowa, po zewnętrznej stronie częściowo przezroczysta. Po środku znajdują się ciemnoczerwone i czarne elementy jej budowy wewnętrznej.

U niektórych ptaków występuje pasożytnictwo lęgowe. Zjawisko to dotyczy m.in. kukułki zwyczajnej (Cuculus canorus), która składa jaja w gniazdach innych gatunków ptaków. Pisklęta kukułek wykluwają się wcześniej niż pisklęta przybranej pary rodzicielskiej. Zazwyczaj usuwają z gniazda właściwe jaja, a niekiedy pisklęta gospodarzy. Wysiłek wykarmienia i odchowania piskląt kukułki podejmują przybrani rodzice.

RT5XAkLQuXHws

Ilustracja składa się z trzech zdjęć. Na każdym z nich znajduje się gniazdo. W pierwszym są dwa jaja i wyklute pisklę. Ma bladoczerwoną skórę. W drugim jedno pisklę i jedno jajo. W trzecim są trzy wyklute pisklęta.

Przystosowania żywicieli do obrony przed pasożytem mają na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa infekcji, odstraszenie pasożyta lub jego usunięcie z organizmu. Mechanizmy obronne są możliwe dzięki przystosowaniom: morfologicznym, anatomiczno‑fizjologicznym, chemicznym i behawioralnym.

W budowie morfologicznej żywicieli obecne są struktury, które utrudniają pasożytom wniknięcie do wnętrza ciała danego organizmu. Do przystosowań tych zalicza się m.in.: łuski, pióra, włosy, kutikulękutikula, kutykulakutikulę.

RU31dypslR23d

Zdjęcie przedstawia zbliżenia na łuski węża. Posiadają ciemnozielony oraz złotawy kolor.

RAEIpEwxEeXZV

Zdjęcie przedstawia białe pióro.

RTC09wKBGiyVs

Zdjęcie przedstawia białą sierść.

RxF1DX0XZ7zON

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe powiększenie kutikuli. Ma ona chropowatą powierzchnię z owalnymi wybrzuszeniami. W prawym górnym rogu jest skala ukazująca sto mikrometrów.

Przystosowania obronne żywicieli w zakresie budowy anatomicznej i fizjologii zmniejszają ryzyko zainfekowania przez pasożyta lub prowadzą do jego zniszczenia i usunięcia. Wyróżnia się nieswoiste i swoiste elementy obrony.

Do nieswoistych elementów obrony należą m.in.:

• ciągła i nieuszkodzona powłoka skórna oraz błony śluzowe wyścielające drogi pokarmowe, wydalnicze i rozrodcze;

• zdolność do wydzielania potu i łoju;

• silnie kwaśny odczyn soku żołądkowego;

• obecność lizozymulizozymlizozymu w ślinie i łzach;

• stan zapalny, podwyższona temperatura ciała oraz zdolność leukocytów do fagocytowaniafagocytozafagocytowania patogenów i wydzielania substancji zabijających pasożyty.

R1QGQzmTNx3SC

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe powiększenie eozynofilu. Ma on owalny kształt o ceglastoczerwonej barwie, w środku są elementy o brawie fioletowej. Wokół są okrągłe, spłaszczone w środku erytrocyty.

Do swoistych elementów obrony zalicza się zdolność niektórych leukocytów do produkcji przeciwciałprzeciwciałaprzeciwciał neutralizujących patogenypatogenpatogeny.

R1HcosLumFw0C

Zdjęcie przedstawia mikroskopowe powiększenie limfocytu. Ma kształt jasnoróżowej kuli z nieregularnymi wypustkami.

Żywiciele zdolni są do produkcji i wydzielania substancji mających działanie przeciwpasożytnicze lub zniechęcające pasożyty do bytowania w ciele żywiciela.

RuNT6wG0tvEkR

Zdjęcie przedstawia przecięty zielony pęd. W miejscu przecięcia znajduje się biała warstwa wydzieliny.

Obronne przystosowania behawioralne dotyczą różnorodnych zachowań żywicieli związanych z ich funkcjonowaniem. Są to m.in. kąpiele błotne i ocieranie się o przedmioty, mające na celu mechaniczne usunięcie pasożytów zewnętrznych z powierzchni ciała.

RqAX34YsgFDdo

Zdjęcie przedstawia cztery jaja. Jajo po lewej jest białe z ciemnymi plamkami. Trzy jaja po prawej są również jasne i mają ciemne plamki, ale jest ich więcej i są one większe. W lewym dolnym rogu znajduje się skala z jednym centymetrem.

Słownik