Przeczytaj
Kryzys
Upadek państwa Karolingów w IX w. zapoczątkował okres destabilizacji politycznej w Europie. Kryzys nie ominął również Kościoła, który w osobach władców frankijskich miał potężnych protektorów i sojuszników. Nastąpiło osłabienie władzy i znaczenia papieży. Wybór następcy św. Piotra zwykle był przeprowadzany w atmosferze walk wewnętrznych między włoskimi rodami arystokratycznymi, które chciały obsadzić tę godność swoim kandydatem. Wybór często padał na nieodpowiednie osoby (tzn. takie, które nie czuły powołania do sprawowania tak ważnej funkcji, a zgadzały się na jej piastowanie ze względu na wpływy z nią związane), a same pontyfikaty trwały krótko. Dodatkowo rozpowszechnił się zwyczaj kupowania i sprzedawania godności kościelnych (symonia) oraz obsadzania najwyższych stanowisk i urzędów przez własnych krewnych (nepotyzm). W 962 r. Otton I zajął Rzym i koronował się na cesarzacesarza, przywracając tym samym porządek i pokój. Ceną, jaką przyszło zapłacić za to Kościołowi, było uzależnienie od władzy następców Ottona. Od tej pory cesarz miał wpływ na wybór papieża, który dodatkowo był zobowiązany do składania przysięgi na wierność władcy.
Wskaż na podstawie przytoczonych wyżej życiorysów papieży cztery argumenty uzasadniające, że Stolica Apostolska znajdowała się w stanie kryzysu.
Kryzys dotknął nie tylko papiestwo, ale też cały Kościół. Większość problemów, z którymi się borykał, wiązała się z faktem, że duchowieństwo (zwłaszcza wyższe) uzależnione było od władzy świeckiej. Książę czy król nadawał kościołom i klasztorom uposażenie, tzw. beneficjumbeneficjum, czyli majątki ziemskie. Z tego tytułu władca rościł sobie pretensje do tego, aby mieć wpływ na obsadę godności kościelnych, czyli mianować swoich kandydatów na godności biskupów czy opatów.
Duchowni stawali się wasalami władców świeckich – byli zobowiązani do wierności i oddania swojemu seniorowi. Konsekwencją procesu feudalizacji Kościoła było zeświecczenie duchowieństwa. Styl życia jego przedstawicieli niewiele się różnił od tego, który cechował osoby świeckie. Dla władcy ważniejsze było, by daną godność piastował lojalny wobec niego duchowny, który mógł być stabilnym filarem jego władzy w terenie, niż ktoś, kto sumiennie przestrzegał reguł życia duchownego. Nierzadko zdarzało się, że księża wchodzili w związki małżeńskie, bardziej zajmowali się polityką i wojowaniem aniżeli sprawami Kościoła. W klasztorach doszło do zaniku dyscypliny i rozkładu duchowości.
Reforma
Pogłębiający się kryzys zaczął budzić dążenie do reformy Kościoła. Jej inicjatorem stał się klasztor benedyktyński w Cluny w Burgundii, stąd nazwa całego ruchu – reforma kluniacka. Do końca XI w. do dzieła reformy przyłączyło się ponad 2 tys. klasztorów na terenie całej Europy, tworząc kongregację kluniackąkongregację kluniacką.
Dążąc do odnowy moralnej, benedyktyni z Cluny powrócili do przestrzegania surowej dyscypliny, zasad celibatu i ubóstwa. W klasztorach przywrócono codzienny rytm modlitw, a zakonnicy wypełniali czas modlitwą, kontemplacją i pracą fizyczną. Opat mógł być odtąd wybierany tylko spośród mnichów, a sam klasztor bezpośrednio podlegał papieżowi. Klasztor w Cluny stał się również jednym z głównych propagatorów idei pokoju Bożego (treuga dei). Był to zespół konwencji ogłoszonych w X w. przez Kościół, których celem było przeciwdziałanie przemocy.
1. Od Bożego Narodzenia aż do poniedziałku najbliższego po święcie Trzech Króli, dalej od Wielkiego Postu aż po oktawę Zielonych Świąt, dalej wszystkie wigilie i święta i przez trzy dni w każdym tygodniu, mianowicie od czwartku wieczora aż do świtu poniedziałku, niechaj pokój dumnie panuje wszędzie, [tak] by nikt nie uderzył [też znieważył] nieprzyjaciela swego.
2. Kto by zabił [w tym czasie], niechaj podlega wyrokowi śmierci. Kto by zranił traci rękę. Kto by uderzył sztyletem, jeśli jest szlachcicem, [niechaj] librę [funt srebra] położy, jeśli wolnym czy ministeriałem – 10 solidówsolidów, jeśli poddanym [niechaj będzie ukarany] na skórze i włosach] […].
Indeks dolny Omów, na czym polegała idea treuga Dei. Indeks dolny koniecOmów, na czym polegała idea treuga Dei.Cytat za: Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997, s. 118.
Dzieło reformy nie ominęło papiestwa. Na mocy dekretu wydanego przez Mikołaja II w 1059 r. wyboru papieża miało dokonywać kolegium kardynałów, cesarz zaś tylko zatwierdzał ten wybór. Dalsze umocnienie pozycji biskupów Rzymu przypadło na lata pontyfikatu Grzegorza VII.
Papież i cesarz
Grzegorz VII, były mnich jednego z klasztorów związanych z kongregacją kluniacką, podejmując się dzieła radykalnej reformy Kościoła, wszedł na drogę otwartego konfliktu z cesarstwem, którego tłem był spór o dominację w Kościele.
Punktem spornym była kwestia obsady godności kościelnych. Panujący w Niemczech Henryk IV rościł sobie pretensje do decydowania o tym, kto będzie zajmował najwyższe urzędy w Kościele. Nie zgadzał się z propagowaną przez nowego papieża ideą uniezależnienia się Kościoła od władzy świeckiej. W 1075 r. papież Grzegorz VII sporządził dokument zwany Dictatus papaeDictatus papae (łac., dyktat papieski) (porównaj ćw. 6). U jego podstaw leżało przekonanie o konieczności określenia na nowo stosunków między papiestwem a cesarstwem. Odtąd – zgodnie z duchem wydanego dokumentu – powinny opierać się one na idei prymatu papieża nad całym światem chrześcijańskim. Papieżowi powinna zatem przysługiwać najwyższa władza sądownicza i prawodawcza oraz prawo do zdetronizowania władców świeckich, w tym samego cesarza. Władcy świeccy w myśl postanowień dokumentu tracili zaś prawo do nadawania inwestyturyinwestytury, a tym samym wpływania na wybór duchownych.
Dokument wydany przez papieża Grzegorza VII nie mógł pozostać bez reakcji ze strony władcy niemieckiego. W wigilię Bożego Narodzenia 1075 r. papież Grzegorz VII został porwany podczas odprawiania pasterki, uwięziony i torturowany. Następnego dnia go odbito. Na synodziesynodzie w Wormacji w 1076 r. Henryk IV podważył wybór Grzegorza VII na tron papieski. W odpowiedzi papież nałożył ekskomunikę na króla, co oznaczało w praktyce zwolnienie jego poddanych z przysięgi na wierność. Było to równoznaczne z detronizacją władcy. Wykorzystała to opozycja, która zbrojnie wystąpiła na terenie Niemiec przeciwko Henrykowi, grożąc mu utratą tronu. Król zdecydował się prosić papieża o zdjęcie ekskomuniki. Udał się do Canossy, gdzie wówczas przebywał Grzegorz VII, i trzy dni stojąc pod murami miasta, ubrany w wór pokutny, prosił papieża o przywrócenie na łono Kościoła. W końcu Grzegorz VII się ugiął. Pokój okazał się jednak krótkotrwały. W 1084 r. Henryk IV doprowadził do wygnania z Rzymu Grzegorza VII i mianował nowego papieża, Klemensa III, który koronował go na cesarza. Grzegorz zmarł rok później na wygnaniu, ale ani jego śmierć, ani późniejszy o kilka lat zgon cesarza nie zakończyły sporu. Walka ciągnęła się przez następne lata. Europa podzieliła się na zwolenników i przeciwników papieża. Konkordat podpisany w WormacjiKonkordat podpisany w Wormacji w 1122 r. między cesarzem Henrykiem V a papieżem Kalikstem tymczasowo uregulował kwestie związane z inwestyturą duchowieństwa na zasadach kompromisu (porównaj ćw. 8).
Słownik
(z łac. investire – odziewać, ubierać) procedura nadania lenna wasalowi przez seniora przy zachowaniu właściwego ceremoniału; podczas inwestytury duchownej senior wręczał biskupowi lub opatowi pastorał i pierścień
zmiany przeprowadzone w Kościele w XI–XII w., mające na celu przywrócenie ideału życia zgodnie z zasadami Ewangelii i wyeliminowanie wynaturzeń; reforma nazwę swą wzięła od imienia papieża Grzegorza VII
reformy wprowadzone na przełomie X i XI w. przez klasztor benedyktyński w Cluny, mające na celu powrót do surowego przestrzegania reguły św. Benedykta, czyli powrót do celibatu, idei ubóstwa, wypełniania czasu modlitwą i pracą fizyczną.
(łac., dyktat papieża) dokument wydany w 1075 r., którego autorstwo przypisuje się papieżowi Grzegorzowi VII; wprowadzał on wyższość władzy papieskiej nad cesarską; miał charakter odręcznej notatki i nie był przeznaczony do podania do publicznej wiadomości
(z łac. universalis – powszechny, ogólny) dążenie do ogarnięcia pewnej całości, upowszechnienie całokształtu postaw i zasad obowiązujących na danym terytorium w danym okresie, np. uniwersalizm papieski
(z łac. beneficium – dobrodziejstwo) nadanie duchownym dożywotnio prawo do czerpania dochodów z tytułu piastowania określonego urzędu, np. biskupa
(z łac. Caesar) władca, który ma rangę wyższą od króla
(z łac. concordatum – uzgodniony) umowa międzynarodowa między państwem a Stolicą Apostolską
umowa zawarta między cesarzem Henrykiem V a papieżem w 1122 r. kończąca spór o inwestyturę
papież wybierany zazwyczaj w wyniku sporów teologicznych lub politycznych, często niezgodnie z prawem kanonicznym
(z łac. solidus – trwały, całkowity) wprowadzona w IV w. przez cesarza Konstantyna złota moneta o wadze 4,55 g; w użyciu do końca XI w.
(z łac. synodus, od gr. synodos – zebranie, konsylium) zebranie duchowieństwa i świeckich z danej ziemi
(gr. kilikon, łac. cilicium) okrycie wierzchnie, niewygodne w noszeniu, uszyte z szorstkiej tkaniny z sierści wielbłądziej lub koziej
Słowa kluczowe
spór o inwestyturę, papież Grzegorz VII, cesarz Henryk IV, Dictatus papae, Europa w okresie krucjat, kultura średniowieczna
Bibliografia
Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.
R.W. Southern, Kształtowanie średniowiecza, przeł. H. Pręczkowska, Warszawa 1970.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.