Andrzej J. Noras Kantowskie a priori

Słowo a priori oznacza to, co pierwsze, co jest niezależne od doświadczenia, i w tym znaczeniu występuje w filozofii od zarania dziejów. Filozofem, który pojęcie to zinterpretował teoriopoznawczo, czyli w kontekście namysłu nad poznaniem, był Immanuel Kant. Właśnie od niego rozpoczęła się kariera tego pojęcia. W jego ujęciu sąd a priori jest niezależny od doświadczenia, czyli taki, że do uznania jego prawdziwości (albo fałszywości) wystarczy tylko znajomość znaczenia występujących w nim słów. Przykładem takiego sądu jest ten wyrażony w zdaniu „kawaler to mężczyzna nieżonaty”. Przeciwieństwem sądów a priori są sądy a posteriori, których źródłem jest doświadczenie.

Żeby uchwycić istotę stanowiska Kanta, trzeba przyjrzeć się jego próbie pogodzenia panujących w filozofii nowożytnej kierunków myślenia: racjonalizmuracjonalizmracjonalizmu z empiryzmemempiryzmempiryzmem, a ściślej – dogmatyzmudogmatyzmdogmatyzmu ze sceptycyzmemsceptycyzmsceptycyzmem […].

Poznanie metafizyczne a poznanie matematyczne
[...] [Kant] uważał, że źródła poznania metafizycznego nie mogą być empiryczne (a więc nie mogą być a posteriori, tylko muszą być a priori). Idąc dalej, odróżnia on poznanie metafizyczne od poznania matematycznego, które także jest aprioryczne. Poznanie metafizyczne jest poznaniem czysto rozumowym, które uzyskuje się na podstawie pojęć, z kolei poznanie matematyczne polega na konstrukcji pojęć na podstawie odpowiedniej naocznościnaocznośćnaoczności a priori (według Kanta arytmetyka opiera się na logicznej analizie stosunków czasowych, a geometria – stosunków przestrzennych).

Poznanie metafizyczne ma za zadanie uzupełnić to, czego nie może ująć doświadczenie (rozumiane przez Kanta w duchu fizyki Newtonowskiej) […].

Warunki możliwości doświadczenia
To, co Kant określa mianem a priori, stanowi tak zwane warunki możliwości doświadczenia, czyli warunki, jakie muszą zajść, byśmy mogli coś poznać. Do warunków możliwości doświadczenia należą kategorie, które służą do organizacji myślenia (Kant rozumiał myślenie jako tworzenie pojęć i wyciąganie wniosków), oraz formy naoczności zmysłowej, które służą do interpretacji danych pochodzących z doświadczenia zmysłowego (czas i przestrzeń). Według Kanta są one właśnie transcendentalnymi warunkami doświadczenia, czyli czynnikami, dzięki którym doświadczenie jest w ogóle możliwe.

Zwyczajowo powiada się, że Kant ogranicza zastosowanie a priori do naszego poznania i twierdzi, iż to nie struktury świata, ale jedynie struktury naszego doświadczenia mają aprioryczny charakter. […] Przed Kantem uważano, że doświadczenie jest warunkiem możliwości powstania pojęć – słynny „przewrót kopernikański” Kanta ukazuje, że to pojęcia (należące do uposażenia podmiotu) są warunkiem możliwości poznania. Kant podkreśla, że jako filozof wiele zawdzięcza autorowi Traktatu o naturze ludzkiej:

„Przyznaję szczerze: napomnienie Davida Hume’a było właśnie tym pierwszym sygnałem, który przed wielu laty przerwał moją drzemkę dogmatyczną i nadał całkowicie inny kierunek moim badaniom w dziedzinie filozofii spekulatywnej.”

Krytyka, jakiej dokonuje Hume, skierowana jest przeciwko aprioryzmowi, a Kant właśnie w doktrynie Hume’a widzi punkt zaczepienia swojej teorii sądów. Zarzuty Hume’a koncentrują się na zasadzie przyczynowości, na której opiera się przyrodoznawstwo. Uznanie tej krytyki doprowadziłoby do upadku całego ówczesnego przyrodoznawstwa, od Galileusza do Isaaca Newtona, a więc nauki jako takiej. Kant w tej sytuacji postanawia zapytać o podstawę naszego przekonania, że przyczynowość i inne zasady stosowane w doświadczeniu są obiektywnie ważne. I odpowiada: [podstawą tą są] syntetyczne sądy a priori (sądy, które według Hume’a nie istnieją).

Kant powiada, że sądy są albo wyjaśniające, albo też rozszerzające naszą wiedzę. Pierwsze nazywa analitycznymi, natomiast drugie – syntetycznymi. Sądy tego rodzaju uznaje także Hume, aczkolwiek ogranicza je do sądów analitycznych a priori i syntetycznych a posteriori. Kant idzie dalej niż Hume – na tym polega jego największa zasługa – uznaje istnienie takich sądów, które nie odwołują się do doświadczenia, a jednak poszerzają naszą wiedzę, wykraczając poza informacje zawarte w definicjach użytych pojęć. Sądami tymi są syntetyczne sądy a priori. Sądy tego rodzaju występują w metafizyce, matematyce i przyrodoznawstwie. Kant podaje przykład sądu syntetycznego a priori w matematyce w Prolegomenach do wszelkiej przyszłej metafizyki – wprawdzie zwykło się uważać, że „7 + 5 = 12” jest zdaniem analitycznym a priori, lecz ani w 7, ani w 5, ani nawet w połączeniu 7 + 5 nie zawiera się pojęcie liczby 12. Dlatego też pojawienie się 12 w zdaniu „7 + 5 = 12” poszerza naszą wiedzę (jest to więc sąd syntetyczny), choć nie jest to wiedza oparta na doświadczeniu (jest to więc sąd a priori).

SĄDY	a posteriori	a priori
syntetyczne	Ten samochód porusza się z prędkością 60 km/h.	7 + 5 = 12
analityczne	nie istnieją	Trójkąt ma trzy boki.

Analizę tego, co a priori, jego źródeł i prawomocności Kant nazywa analizą „transcendentalną”. A zadaniem analizy transcendentalnej jest ustalenie granic poznania. Inaczej mówiąc, Kant podejmuje problem sądów będących przedmiotem metafizyki. Nazywa je sądami syntetycznymi a priori, bo z jednej strony są obiektywnie ważne, z drugiej natomiast – rozszerzają naszą wiedzę. Żeby jednak ustalić, co należy do metafizyki, trzeba najpierw w ramach analizy transcendentalnej ustalić zakres wszelkiego możliwego doświadczenia, czyli odpowiedzieć na pytanie: co w ogóle można poznać?

Kant Źródło: Andrzej J. Noras, Kantowskie a priori, „Filozofuj!” 2019 r., nr 2 (26), dostępny w internecie: https://filozofuj.eu/andrzej-j-noras-kantowskie-a-priori/.