Ilona Copik Na zakręcie. Krajobraz polskiej transformacji w filmach przełomu lat 80. i 90.

Transformacja – w odniesieniu do przemian zapoczątkowanych w Polsce w 1989 r. obradami okrągłego stołuokrągły stółokrągłego stołu i pierwszymi po części wolnymi wyborami parlamentarnymi – może się wydawać określeniem zbyt ogólnikowym, biorąc pod uwagę zasięg zmian, jakie nastąpiły w sferze ekonomicznej i społeczno‑kulturowej na przełomie lat 80. i 90.

W rzeczywistości, jak wynika z ustaleń socjologów, transformacja jest „całościowym” zjawiskiem społecznym, w którym polityczny fakt zmiany ustroju stanowi zaledwie wstęp do szerszych procesów, te zaś mają swoje fazy. Początkowo wydawało się, że chodzi po prostu o przejście – z niewoli totalitaryzmu do wolności opartej na zasadach liberalnej demokracji, z nieracjonalnej gospodarki nakazowo‑rozdzielczej do dającej nieograniczone możliwości ekonomii wolnego rynku. Zmianie towarzyszyła euforia w sferze moralistycznej – oto nastąpił kres znienawidzonego reżimu, koniec epoki imperium zła. Towarzyszyła temu wiara,  że ład, który wcześniej zatriumfował na Zachodzie, sprawdzi się nad Wisłą. Szybko okazało się, że implementacja wzorców zachodnich i realizacja idei „powrotu do Europy” nie funkcjonuje jako uniwersalna norma, a świetlana kapitalistyczna przyszłość Polski to w dużej mierze myślenie życzeniowe. Kraj ogarnął chaos skrajności, z jednej strony wizja nieznanych dotąd luksusów, z drugiej – galopujące ceny, płynący z mediów przekaz o sile przedsiębiorczości jednostki i ludzka niemoc, nad którą wkrótce zawisło widmo utraty pracy. Okazało się, że rzeczywistość jest daleko bardziej pogmatwana, aniżeli z początku się wydawało, i że są różne rodzaje kapitalizmu. Miarą komplikacji była pogarszająca się sytuacja polityczna (tak zwana wojna na górze i podział „Solidarności” w 1990 r.), szybko też dały o sobie znać nowe konflikty i rozwarstwienia społeczne.

R1YupcFvom0Dc

Zdjęcie przedstawia wnętrze pomieszczenia. Stoi w nim duży, okrągły stół. Dookoła stołu stoją drewniane krzesła obite zieloną tkaniną. Na stole stoją mikrofony i sprzęt nagłaśniający. Na białych kartkach papieru zamieszczone są informacje o uczestnikach obrad Okrągłego Stołu. Na środku sali znajdują się trzy kolumny. W głębi na ścianach wiszą złote kinkiety oraz zdjęcia przedstawiające obrady Okrągłego Stołu.

2 Źródło: Ilona Copik, Na zakręcie. Krajobraz polskiej transformacji w filmach przełomu lat 80. i 90., „Kwartalnik filmowy: Kino wobec transformacji ustrojowych”, nr 2019/105–106, s. 23–24.

Ilona Copik Na zakręcie. Krajobraz polskiej transformacji w filmach przełomu lat 80. i 90.

Jak wiadomo, kino polskie w okresie transformacji zostało dotknięte kryzysem w szczególny sposób. Pomijam tu znane kwestie instytucjonalne, problemy wynikające z ustania państwowego mecenatu, wejścia w orbitę procesów komercjalizacji, a także szeroko komentowany impas artystyczny, w jakim znalazły się filmy po zniesieniu cenzury. Opisywano tę sytuację w kategoriach elegijnych, pisząc o czasie straconym, a nawet śmierci polskiego kina.

Sami reżyserzy tłumaczyli ją odpływem widzów z kin, wszechobecną komercją i pirackim krążeniem filmów amerykańskich upowszechnianych na kasetach wideo, a także szybką dezaktualizacją tematów społecznych w zmieniającej się jak w kalejdoskopie polskiej rzeczywistości. Krytyka alarmowała z kolei, że polski film znika całkowicie z kin i ze świadomości potocznej, stawiając bardziej konkretne tezy o pokoleniu zamilkłym. Na łamach „Filmu” i „Kina” utyskiwano, że tak zwane pokolenie stanu wojennego, którego odziedziczoną misją było stanąć twarzą w twarz z rzeczywistością społeczną i polityczną i kontynuować dialog społeczny, nie spełniło pokładanych w nim nadziei.

Nie spełniło oznaczało w tym wypadku, że nie utworzyło, wskutek generacyjnego rozproszenia, formacji porównywalnej do kina moralnego niepokoju i nie wypracowało nowych modeli pokazywania świata w sytuacji dezaktualizacji dawnej tematyki.

Problem, o jakim mowa, naturalnie nie ogranicza się do kwestii rozbieżności między tym, co polski widz na początku lat 90. oglądał na ekranie, a czego mógł oczekiwać od kina. Skala kryzysu miała szerszy zasięg, zmiana systemowa zbiegła się bowiem w czasie ze zmianą cywilizacyjną, co powodowało nagłą konfrontację zarówno kina, jak i innych sztuk z procesami globalizacji i dehierarchizacjidehierarchizacjadehierarchizacji kultury.

2 Źródło: Ilona Copik, Na zakręcie. Krajobraz polskiej transformacji w filmach przełomu lat 80. i 90., „Kwartalnik filmowy: Kino wobec transformacji ustrojowych”, nr 2019/105–106, s. 23–24.