Poglądy

Sofiści

Sofiści dokonali przewrotu w dziejach filozofii: w przeciwieństwie do myślicieli jońskich przedmiotem swoich badań uczynili nie przyrodę, lecz człowieka, byli zatem pierwszymi humanistami. Jednocześnie nie zajmowali się odpowiedzią na pytanie, kim jest człowiek, tylko jakie umiejętności zapewniają mu sukces w życiu prywatnym i publicznym. Szczególną uwagę przywiązywali do analizy języka, retorykiretorykaretoryki – rozumianej jako przekonujące prezentowanie swoich racji – oraz erystykierystykaerystyki. Nie prawda bowiem liczyła się dla sofistów, tylko skuteczność. Gorgiasz uważał, że każdą tezę, nawet najbardziej absurdalną, można udowodnić, jeśli się potrafi obmyślić zręczną argumentację. Wyznawali zatem relatywizmrelatywizmrelatywizm, czyli przekonanie, że nie ma prawd obiektywnych, a jedynie subiektywne mniemania; prawdą jest to, co się komu wydaje, że nią jest.

Ten pogląd przenosili też na inne dziedziny życia ludzkiego. Prawo obowiązujące między ludźmi, ich zdaniem, wynikało z konwencji, umowy społecznej, a nie z natury. Jedni z nich uważali, że prawo zostało ustanowione po to, by silniejsi, czyli rządzący, mogli sprawować kontrolę nad słabszymi, a drudzy przeciwnie – by słabsi mogli bronić się przed silniejszymi. Nie tylko prawo, ale także moralność i religia były dziełem zawiązanej między ludźmi umowy. Religia została wymyślona po to, by ludzie nawet w myślach powstrzymywali się od zła.

Relatywizm stał się też dla sofistów podstawą teorii poznania. Prawda o rzeczywistości jest względna. Nie istnieje poznanie obiektywne, a jedynie istnieją subiektywnesubiektywizmsubiektywne spostrzeżenia, które pochodzą od zmysłów – był to zatem tzw. sensualizmsensualizmsensualizm. Protagoras wypowiedział słynne zdanie: „Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją, i nie istniejących, że nie istnieją”. Stąd też każdy sąd wypowiadany przez człowieka, nawet szalonego, jest prawdziwy, bo informuje o tym, co się widzi bądź odczuwa, co jednak nie znaczy, że każdy sąd jest zgodny z rzeczywistością – znowu przesądza o tym kryterium użyteczności. Gorgiasz podjął się udowodnienia trzech tez:

1. nic nie istnieje;

2. gdyby nawet coś istniało, nie mogłoby być przez człowieka poznane;

3. gdyby nawet mogło być poznane, nie mogłoby być przekazane i wytłumaczone drugiemu człowiekowi.

Cyrenaicy

RCMPIfpavE1Nn1

Ilustracja przedstawia lewy profil twarzy mężczyzny. Ma półdługie, lekko kręcone włosy, gęstą brodę z wąsami oraz długi nos.

Cyrenaicy kładli akcent na problematykę etyczną. Przyjemność była dla nich źródłem i celem ludzkiego życia, zaś zło traktowali jako przykrość. W teorii poznania wyznawali subiektywizmsubiektywizmsubiektywizm zakładający względność pozyskiwanej na drodze zmysłowej wiedzy.

Możemy mieć nieomylną wiedzę o naszych własnych doświadczeniach, ponieważ mamy do nich bezpośredni dostęp, ale nie mamy dostępu do przedmiotów i jakości w świecie zewnętrznym. Cyrenaicy twierdzili, że źródłem wiedzy są własne doświadczenia człowieka. Własne doświadczenia są prywatne, więc wiedza o świecie nie musi być obiektywna. Możemy pomylić wiedzę z tym, czego właśnie doświadczamy.

Cyrenaicy twierdzili, że uczucia lub doświadczenia są dla człowieka kryterium poznania. Odróżniali jednak doświadczenia (np. doświadczenie widzenia niebieskości) od przedmiotów, które powodują te doświadczenia (np. niebo). Dowodzili zatem, że doświadczenie, które ma miejsce w nas, nie ukazuje nam niczego poza samym sobą, a wygłaszając jakiś sąd, zgłaszamy tylko nasz bezpośredni stan percepcyjny. Wynika z tego, że nie możemy dowiedzieć się prawdy o świecie zewnętrznym.

Cyrenaicy skupili się zatem na rozważaniach etycznych. Jednak za najwyższe dobro uznali przyjemność. Najbardziej cenne dla nich było to, co było środkiem własnej przyjemności. Uważali, że przyjemności cielesne są lepsze niż przyjemności umysłowe. Tradycyjne cnoty umiaru, sprawiedliwości i przyjaźni były dla nich zupełnie nieważne. Teoria etyczna cyrenaików była więc zupełnie odmienna niż cały nurt greckiej myśli etycznej.

Wpływ i recepcja

HedonizmhedonizmHedonizm cyrenaików znalazł swoją kontynuację w filozofii epikureizmu, ale też tracił na swoim radykalizmie. Z czasem przyjemność zaczęto rozumieć jako brak cierpień i dokonano rozgraniczenia między przyjemnościami cielesnymi a duchowymi.

Sofiści dokonali przełomu humanistycznego w filozofii greckiej, to znaczy swoją refleksję skierowali na człowieka. Analizie poddali sam proces myślenia i język jako narzędzie społecznego oddziaływania. Protagoras jeszcze za swego życia zyskał wielu zwolenników, wśród nich słynnych greckich tragików Eurypidesa i Sofoklesa. Dla przyszłego rozwoju filozofii duże znaczenie miała także opozycja, która zwróciła się przeciwko poglądom sofistów. Ich krytykiem był już Sokrates, a potem Platon w dziełach Sofista i Eutydem oraz Arystoteles w Dowodach sofistycznych. Rehabilitacja sofistów zaczyna się od czasów Hegla, a pod koniec XIX i na początku XX w. na ich poglądy powoływali się pozytywiści i pragmatyści.

Słownik