Przeczytaj
Rewolucja przyspiesza. Epoka przełomowych wynalazków
Pierwszą fazę rewolucji przemysłowej zapoczątkowała mechanizacja przemysłu tekstylnego i metalurgicznego (wytopu żelaza i stali). Drugą fazę rewolucji umożliwiły kolejne wynalazki i udoskonalenia – unowocześnienie i upowszechnienie silnika parowego, a później spalinowego. Parowozy i parowce zrewolucjonizowały transport na skalę dotąd niespotykaną. Nareszcie można było przewozić niezliczone masy towarów i ludzi niezależnie od siły zwierząt pociągowych czy kaprysów wiatru. Rozwijano budowę sieci linii kolejowych, które rozpoczęły integrację gospodarczą między poszczególnymi regionami. Praca maszyn umożliwiła realizację planów i marzeń ludzkich dotychczas nierealnych do spełnienia. Kolejnym krokiem w transporcie było wynalezienie silnika spalinowego, który dzięki odkrytemu przez Ignacego Łukasiewicza procesowi destylacji ropy (1853 r.) miał zrewolucjonizować motoryzację.
Postęp w wytopie i obróbce żelaza oraz stali (piec martenowskipiec martenowski – 1864 r.) umożliwił rozwój produkcji wyrobów metalowych i upowszechnienie mechanizacji. Kolejnym przełomowym wynalazkiem okazał się dynamit (1867 r.), którego twórca, Alfred Nobel, ufundował później słynną nagrodę. Dynamit umożliwił postęp w pracach geologicznych – dzięki wysadzaniu skał i niszczeniu przeszkód można było wytyczać kanały i drogi w trudnym terenie. Produkcję rolną natomiast wspomogły kolejne wynalazki: od kosiarek konnych (1832 r.), przez parowe młockarnie zboża, po traktory z silnikami parowymi (1905 r.).
Alfred Nobel z przekonania był pacyfistą, dlatego majątek, który zdobył głównie na sprzedaży materiałów wybuchowych postanowił przekazać na fundusz, który miał nagradzać wybitnych naukowców i działaczy na rzecz pokoju. Nagrody zaczęto przyznawać od roku 1901 - rozdawane corocznie 10 grudnia, w rocznicę śmierci fundatora. Nagrody wręczane są w Sztokholmie za wyjątkiem jednej. Która z nagród i gdzie jest wręczana oddzielnie? Dlaczego właśnie tam?
Wynaleziony w 1839 r. telegraf zrewolucjonizował łączność – w 1866 r. ustanowiono stałe połączenie telegraficzne między Europą a Ameryką. Wcześniej, aby przekazać wiadomość między tymi kontynentamikontynentami, potrzebne było dziesięć dni, tyle bowiem zajmowała podróż statkiem. Natomiast dzięki telegrafowi i alfabetowi Morse’a informacje wędrowały tylko kilka minut. Ujarzmiony na początku XIX w. prąd elektryczny zaczął przynosić wymierne korzyści: w 1876 r. Graham Bell opatentował telefon, trzy lata później Thomas Edison zrobił to z udoskonaloną żarówką elektryczną, która zaczęła wypierać wcześniejszy wynalazek epoki – lampę naftową Łukasiewicza. Ludzie mogli teraz pracować dłużej i przy lepszym oświetleniu. Człowiek wyzwalał się z ograniczeń przyrody.
Świat w objęciach Europy – imperialny wyścig czy cud postępu?
Wiek XIX często określa się stuleciem Europy. Stary Kontynent, przeżywający gwałtowny postęp technologiczny i wzrost gospodarczy, objął swą ekspansją niemal cały świat. Apogeum przypadło na początek XX w., później imperia kolonialne zaczęły się kruszyć, m.in. w wyniku dwóch światowych wojen. Zanim to nastąpiło, Europejczycy zmienili oblicze całego globu.
Wskaż chińskie dżonki. Czym różnią się od europejskich żaglowców?
Europejczycy przynieśli technologiczny postęp w najodleglejsze regiony Ziemi. Choć mocarstwa rywalizowały między sobą, to jednocześnie budowały rozliczne nici łączące całe kontynenty i przyspieszające globalizację gospodarki. Najważniejszymi inwestycjami tego typu były budowy nowych dróg wodnych:
Kanału Sueskiego (1859–1869), który połączył Morze Śródziemne z Czerwonym i zapewnił o 7,5 tys. km krótszą trasę z Europy do Indii i Dalekiego Wschodu,
Kanału Kilońskiego (1887–1895), który skrócił drogę z portów Bałtyku na Atlantyk o 460 km,
Kanału Panamskiego (1904–1914), który skrócił morską drogę między wschodnim a zachodnim wybrzeżem Stanów Zjednoczonych o 14,5 tys. km.
Które państwo zyskało najwięcej na budowie kanału?
Transport lądowy oparty był na liniach kolejowych. Najwcześniej połączono w jedną sieć Europę, następne były Ameryka Północna i ziemie opanowane przez Europejczyków. Ważną rolę odegrały połączenia transkontynentalne, takie jak licząca 9289 km Kolej Transsyberyjska (wybudowana w latach 1891–1916), łącząca Moskwę z Władywostokiem, a także linie w Stanach Zjednoczonych (pierwszą ukończono w 1869 r., drugą w 1883 r.), które wiodły przez Góry Skaliste, łącząc wybrzeże Pacyfiku ze wschodnimi stanami.
Jak myślisz, co wskazuje na to, że jest to pociąg wojskowy?
Opisz, do czego przyczyniła się budowa tej linii.
Postęp w transporcie umocnił wpływy w koloniach. Dlaczego? Wreszcie można było przewozić większe kontyngenty wojska i wywozić więcej surowców. Działa okrętów wojennych stały się narzędziem dyplomacji – pod lufami kanonierek i karabinów uzyskiwano korzystne dla imperiów traktaty handlowe lub dokonywano aneksjianeksji. Europejczycy opanowali niemal każdy zakątek globu, w czym prym wiedli Brytyjczycy. Słynna powieść Juliusza Verne’a W 80 dni dookoła świata (1872 r.) oddaje nie tylko zachwyt nad postępem technicznym (w epoce przedprzemysłowej okrążenie Ziemi zajmowało nawet dwa–trzy lata), ale pokazuje też świat podporządkowany prawie w całości Europejczykom.
Ważnym uzasadnieniem imperializmuimperializmu był propagowany w XIX w. mit „misji cywilizacyjnej”, zwłaszcza w odniesieniu do Indii czy Afryki. Dobrze oddaje go wiersz Rudyarda Kiplinga z 1899 r. Brzemię białego człowieka, mówiący o misji cywilizowania podbitych krajów, walki z chorobami i zabobonami miejscowych mieszkańców, a w rzeczywistości uzasadniający imperialny wyzysk. Tymczasem to właśnie podbój i eksploatacja zajętych terenów doprowadziły tamtejsze kraje do biedy, a społeczeństwa do rozkładu. Granice i prawa wyznaczane przez kolonizatorów nie uwzględniały ani naturalnych podziałów, ani interesów lokalnych społeczeństw, dzieląc poszczególne ludy między kolonistów i skupiając je na określonym terytorium, które później stawało się państwem. Zarządzenia władz kolonialnych niszczyły lokalne więzi społeczne, co skutkowało wzrostem przestępczości oraz innymi patologicznymi zjawiskami i zachowaniami społecznymi. Dla przykładu w Indiach kolonizatorzy żądali zapłaty podatków w określonym towarze np. w indygo. Zmuszało to rolników do uprawiania roślin przemysłowych, a ograniczało produkcję żywnościową, co przyczyniało się do klęsk głodu, buntów i niepokojów społecznych. Doprowadzone do nędzy społeczności w czasach kolonialnych częściej stosowały zwyczaje uważane przez Anglików za barbarzyńskie: zabijanie noworodków płci żeńskiej (gdy rodziny nie było stać na posag) lub zmuszanie wdów do dokonania sati, czyli samobójstwa na stosie pogrzebowym męża.
Przemysł – robotnicy – migracje
W epoce przedprzemysłowej zdecydowana większość ludzkości zajmowała się rolnictwem i mieszkała na wsi. Miasta były niewielkimi wyspami w morzach pól uprawnych i lasów. Rewolucja przemysłowa miała zmienić ten trwający kilka tysięcy lat obraz. Pojawienie się maszyn i rozpoczęcie masowej produkcji towarów oraz wydobycia węgla wymagało coraz większej koncentracji pracowników w jednym miejscu. Rozwijały się zupełnie nowe ośrodki miejskie, ale też dawne stolice większych państw. Rozkwitły Londyn, Paryż, Berlin i Petersburg. Jednocześnie wieś, w której nie nastąpiły aż tak duże zmiany w sposobach produkcji, nie była w stanie utrzymać wciąż rosnącej liczby ludności. Warto dodać, że XIX stulecie charakteryzowało się szybkim przyrostem naturalnym, na co miały wpływ poprawa higieny i rozwój medycyny. Na początku XIX w. wielkość zaludnienia na świecie wyniosła ok. 1 mld. W 1850 r. było to już 1,26 mld, a w 1900 r. – 1,65 mld.
Jakie wrażenie robi na tobie tak wielki zakład przemysłowy? Jaki mógł on mieć wpływ na okolicę?
W drugiej połowie XIX w. rozpoczęła się migracja mieszkańców wsi do rozwijających się ośrodków miejskich. Duża liczba wolnych rąk do pracy pozwoliła na utrzymywanie niskich płac i uzyskanie wyższej rentownościrentowności przemysłu – dzięki temu kapitalizmkapitalizm rozwijał się prężniej, ale kosztem robotników. Nie mieli oni wówczas żadnego zabezpieczenia w razie wypadku czy choroby ani środków na okres starości, a pracowali 12–14 godzin dziennie, nieraz 7 dni w tygodniu. W momentach kryzysów – te zaś zdarzały się cyklicznie – zwalniano z dnia na dzień tysiące robotników, którzy nie mieli żadnego innego źródła utrzymania i wegetowali do czasu poprawy koniunkturykoniunktury. Pracowały także kobiety i dzieci.
Wzrost liczebny warstwy robotników spowodował narodziny ruchu robotniczego, idei socjalistycznych i partii je reprezentujących. Choć rządy większości imperiów rozpoczęły ostrą walkę z socjalistami, stopniowo musiały realizować część ich postulatów, ponieważ robotnicy nauczyli się nowej formy walki o swoje prawa – strajków. Tak więc w XIX w. pojawiają się pierwsze ograniczenia co do długości godzin pracy i wieku zatrudniania dzieci, jak również pierwsze ubezpieczenia. Dla przykładu od 1847 roku w Wielkiej Brytanii kobiety i dzieci do lat 13 miały pracować maksymalnie 9 godzin dziennie, pozostali robotnicy 12 godzin. 12‑godzinny dzień pracy ustanowiono rok później we Francji, a od 1884 zezwolono robotnikom zakładać tam związki zawodowe. W Niemczech 8‑godzinny dzień pracy pierwsza fabryka wprowadziła dopiero w roku 1900. Za to już w 1883 roku kanclerz Otto von Bismarck zaproponował wprowadzenie państwowej emerytury, na którą pieniądze odkładał w ⅔ robotnik, a w ⅓ pracodawca. Później wprowadzono również powszechne ubezpieczenia od wypadków. Ustawodawstwo socjalne Bismarcka stało się wzorem dla innych krajów.
Oblicza migracji
Oprócz wielkiego ruchu migracyjnego ze wsi do miast istniała także migracja zarobkowa pomiędzy krajami. Największy strumień migrantów płynął z szybko zaludniającej się Europy do obu Ameryk, szczególnie do USA. W latach 1821–1920 wyjechało:
do Stanów Zjednoczonych – 33,6 mln ludzi,
do Kanady – 2,3 mln,
do Ameryki Południowej – 3,6 mln.
Byli to najczęściej mieszkańcy uboższych, rolniczych terenów, gdzie nie powstał silny przemysł mogący wchłonąć nadwyżki ze wsi, jak np. z Galicji w zaborze austriackim. Znaczne migracje objęły Imperium Rosyjskie: z Rosji wyjechało do Stanów Zjednoczonych w latach 1890–1910 ponad 2 mln ludzi, głównie Żydów, Ukraińców i Polaków. W drugiej połowie XIX w. 550 tys. ludzi dobrowolnie lub pod przymusem przemieściło się w przeciwnym kierunku Rosji – na Syberię. Do Australii i Nowej Zelandii wyjechało 2 mln Europejczyków, przede wszystkim z Wielkiej Brytanii. Francuzi również migrowali do swych kolonii, głównie jako administratorzy. Do Algierii wyjechało ponad 760 tys. mieszkańców Francji, także osadników. Hindusi migrowali do kolonii brytyjskich w Afryce, Chińczycy i Japończycy – na pacyficzne wybrzeże USA.
Opisz osoby przedstawione na ilustracji, co wskazuje na to, że była to raczej uboga ludność?
Świat przełomu wieków tętnił rytmem zmian niewidzianych w żadnej poprzedniej epoce. Przełomowe wynalazki zmieniły życie mas ludzi, a nowoczesna technika, choćby w postaci budowanych linii kolejowych, zmieniła krajobraz wszystkich kontynentów. I choć wciąż wielu ludzi nie mogło w pełni korzystać z dobrodziejstw nowoczesności, to epoka ta nie na darmo otrzymała imię „pięknej”. Nad ową belle époque zawisło jednak wielkie niebezpieczeństwo: rywalizacja mocarstw i rosnąca skala zbrojeń zwiastowały światowe konflikty.
Słownik
(z łac. imperium – najwyższa władza, panowanie, suwerenność) sposób prowadzenia polityki państwowej dążący do rozszerzenia na inne kraje wpływów politycznych, militarnych, gospodarczych i kulturowych państwa o statusie lub aspiracjach mocarstwowych; szczególny rozkwit imperializmu przypada na koniec XIX i początek XX w., gdy pod kontrolą zaledwie kilku mocarstw znalazła się olbrzymia większość wszystkich lądów świata
(z łac. colonia – miejsce dla rolnictwa) zjawisko historyczne i rodzaj polityki imperialnej polegający na podbijaniu przez silne mocarstwa (głównie europejskie) państw i terenów o słabszej organizacji, oraz utrzymywanie kontroli i eksploatacja podbitych obszarów (kolonii); kolonializm pojawił się wraz wielkimi odkryciami geograficznymi przełomu XV i XVI w., ale swoje apogeum osiągnął na przełomie XIX i XX w.
(od słowa „kapitał” z łac. capitalis – główny, od caput – głowa; początkowo odnosiło się do czyjejś ruchomej własności) system społeczno‑gospodarczy oparty na własności prywatnej, wolności osobistej i swobodzie zawierania umów; stosunki kapitalistyczne przez długi czas panowały tylko w niewielkiej warstwie mieszczańskiej, w XIX w. wraz z rewolucją przemysłową i likwidacją dawnych przywilejów stanowych kapitalizm objął całe społeczeństwa państw rozwiniętych, a wraz z ich ekspansją kolonialną prawie cały świat
pogląd utworzony na podstawie teorii ewolucjonizmu Darwina, który przeniósł z biologii na grunt socjologii i polityki zasadę konkurencji i walki o przetrwanie; stał się usprawiedliwieniem zarówno podbojów słabszych krajów, jak i wykorzystywania słabszych warstw społecznych
(z łac. coniunctura – zbieg okoliczności, od coniunctio – połączenie) warunki (najczęściej korzystne) do rozwoju danej działalności, np. handlowej, ale też zbiór wskaźników życia gospodarczego pozwalający określić stan gospodarki kraju albo rynku towarowego
ogólnie w ekonomii osiągnięta nadwyżka przychodów nad kosztami, które zostały poniesione
typ pieca hutniczego używanego do wytapiania stali; nazwa pochodzi od nazwiska jego wynalazcy, francuskiego metalurga Pierre‑Émile’a Martina
(niem. Kontingent, franc. contingent – przypadająca na kogoś część, od łac. contingere – przypadać w udziale) tu w znaczeniu pewnej liczby wysyłanych dokądś żołnierzy, sprzętu wojskowego
(z łac. annexio – przyłączenie) przyłączenie przez jedno państwo całości lub części terytorium drugiego państwa
Słowa kluczowe
rewolucja przemysłowa, industrializacja, wojny opiumowe, imperializm, kapitalizm, przemiany gospodarcze, prądy ideowe, druga połowa XIX w., świat w II połowie XIX w., świat na początku XX w., nowe ideologie w XIX w.
Bibliografia
T. Kizwalter, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2003.
N. Ferguson, Cywilizacja. Zachód i reszta świata, tłum. P. Szymor, Kraków 2013.
P. Kennedy, Mocarstwa świata. Narodziny, rozkwit, upadek, tłum. M. Kluźniak, Warszawa 1994.
N. Davies, Europa, tłum. E. Tabakowska, Kraków 2009.
D.S. Landes,Bogactwo i nędza narodów, tłum. H. Jankowska, Warszawa 2000.