Empiryzm i spór o źródło poznania

R1aT9pKCqX33M1

Ilustracja przedstawia głowę człowieka. W środku znajduje się mózg. W przybliżeniu przedstawiono gałkę oczną i ucho z połączeniami do mózgu.

Empiryzm jest stanowiskiem epistemologicznymepistemologiaepistemologicznym, które głosi, że poznanie opiera się na doświadczeniu – odgrywa ono dominującą rolę w procesie poznawczym. Empiryzm genetyczny jest pewnym nurtem empiryzmu, a dokładnie mówiąc – stanowiskiem w sporze o źródło poznania.

Spór o źródło poznania dotyczy genezy pojęć, które istnieją w naszym umyśle. To, że nasza wiedza o świecie przybiera postać pojęć ogólnych, nie ulega chyba wątpliwości. Znaczenie nazw, którymi posługujemy się na co dzień, np. „człowiek” w odniesieniu do gatunku homo sapiens, to nic innego jak definicja pojęcia – w tym wypadku pojęcia „człowiek”.

ReDAfbRVh8n1o1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna jest odwrócony lewym półprofilem do widza. Jego długie, siwe, układające się włosy sięgają mu niemal do ramion. Twarz mężczyzny jest bardzo szczupła, pociągła. Jego nos jest długi, haczykowaty. Oczy są osadzone głęboko. Na twarzy mężczyzny widoczne są zmarszczki.

Niektórzy filozofowie uważali, że takie pojęcia są wrodzone – dlatego też nazywa się ich natywistami lub racjonalistami genetycznymiracjonalizm genetyczny (natywizm)racjonalistami genetycznymi. Natomiast empiryzm genetycznyempiryzm genetycznyempiryzm genetyczny przeciwstawia się racjonalizmowi – głosi, że wszystkie nasze pojęcia pochodzą z doświadczenia. Dlatego nie istnieją pojęcia wrodzone. Umysł jest pierwotnie niezapisaną tablicą (łac. tabula rasa), na której wraz z kolejnymi doświadczeniami pojawiają się wrażenia zmysłowe. To z tych wrażeń, wznosząc się na coraz wyższe poziomy ogólności, ludzie tworzą coraz bardziej złożone i abstrakcyjne pojęcia. Każde z nich musi jednak – według empirystów – wykazać się rodowodem sięgającym doświadczenia. Zasadę tę wyrażano w formule „nie ma niczego w umyśle, co by najpierw nie znajdowało się w zmysłach” (łac. nihil est in intellectu, quod non prius fuerit in sensu). Za twórcę empiryzmu genetycznego uważa się brytyjskiego filozofa Johna Locke’a, natomiast za jego przedstawicieli – przede wszystkim filozofów brytyjskiego i francuskiego oświecenia (np. Étienne'a de Condillaca).

Jak zdobywamy wiedzę?

R1carxmrpRE8y1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę popiersia mężczyzny. Ma krótkie włosy, gęstą brodę z wąsami, pociągłą twarz z poziomymi zmarszczkami na czole.

W teorii Locke’a wszystko, co znajduje się w naszym umyśle, bierze się  doświadczenia. Doświadczać możemy oczywiście rzeczywistości, która nas  otacza – widzieć przedmioty, które znajdują się obok nas, słyszeć dźwięki – ale również samych siebie. Doświadczenia mogą być więc albo zewnętrzne, albo wewnętrzne – dzięki introspekcjiintrospekcjaintrospekcji możemy uchwycić fakty dotyczące nie świata, lecz naszego życia wewnętrznego.

Niezależnie od rodzaju doświadczenia, które dostarcza nam materiału empirycznego, ważne jest, że nigdy nie ujmujemy w nim samych rzeczy. Nawet jeśli widzę człowieka, który stoi naprzeciwko mnie, nie mogę być pewien, że zjawia się on moim oczom takim, jakim jest naprawdę. Locke twierdził więc, że pewni możemy być naszych wrażeń, a nie samych rzeczy – i to właśnie naszych wrażeń dotyczy wiedza, którą posiadamy. 

Jak widzisz, empiryzm Locke’a odróżnia rzeczy, o których nic pewnego nie możemy powiedzieć, od wrażeń, wyobrażeń i myśli, które pojawiają się w naszym umyśle. Wszystko to, co w wyniku doświadczenia powstaje w naszym umyśle, Locke nazywał ideami.

Znajdują się wśród nich takie idee, które nie mówią nic ponad to, co bezpośrednio wynika z doświadczenia. To idee proste. Jeśli wyjrzę przez okno i stwierdzę, że pada deszcz, to moje stwierdzenie - „pada” - będzie właśnie ideą prostą. Nie mówię bowiem nic, co nie pochodziłoby z samego doświadczenia; nie przewiduję, kiedy przestanie padać, ani nie rozwodzę się nad przyczynami zjawisk atmosferycznych. Stwierdzam tylko pewien fakt.

Cóż jednak zrobić ze stwierdzeniem typu: „deszcz jest zjawiskiem atmosferycznym”? Definiujemy tu pojęcie „deszcz”, przyporządkowując je do bardziej ogólnego pojęcia „zjawiska atmosferyczne”. Czy istnieje jednak doświadczeniedoświadczeniedoświadczenie, z którego wzięliśmy tę ideę?

Locke odpowiadał, że pojęcia ogólne budujemy na podstawie idei prostych, które są pierwotnym materiałem naszej wiedzy. Pochodzą bowiem z własności samych rzeczy, które działają na nasze zmysły.

Opierając się na ideach pierwotnych, na drodze łączenia, zestawiania ze sobą idei oraz abstrakcji, nasz umysł buduje bardziej ogólne pojęcia – idee złożone. Proces poznania zaczyna się więc w zmysłach lub refleksji (ujęciu stanu wewnętrznego), a kończy na ideach złożonych, które są konstrukcjami myślowymi zbudowanymi na podstawie idei prostych.

Dwa empiryzmy

Podstawą empiryzmu genetycznego Locke’a było twierdzenie, że nie istnieją idee wrodzone. Skąd jednak taki pomysł w ogóle wziął się w teorii poznania? Według niektórych filozofów, np. Platona, nie da się inaczej wyjaśnić pochodzenia pojęć ogólnych – jak choćby pojęcie człowieka. Skąd wiedziałbym, że patrzę na człowieka, jeśli już z góry nie posiadałbym pojęcia istoty nazywanej człowiekiem? Skoro tak, musiało ono istnieć we mnie, zanim cokolwiek zobaczyłem, a więc – urodziłem się z nim.

Aby odeprzeć twierdzenia natywistów, Locke zbudował teorię wiedzy, która opisywała, w jaki sposób powstaje ona w ludzkim umyśle – od idei prostych do najbardziej złożonych. Była to więc teoria opisowa i psychologiczna – jej cel stanowiło wyjaśnienie, jak w rzeczywistości umysł człowieka opracowuje materiał, który pochodzi z doświadczenia.

Dając alternatywną odpowiedź na pytanie o pochodzenie ludzkiej wiedzy, Locke wywołał zarazem nowe problemy dotyczące samej metody empirycznej. Negując istnienie idei wrodzonych, jak np. idea rozciągłości, Locke przypisał je samym rzeczom – dlatego powziął myśl o istnieniu własności pierwotnych. Skąd jednak mamy wiedzieć, że jest tak naprawdę? Jak to udowodnić? Ten punkt teorii Locke’a został poddany krytyce przez bardziej radykalnych empirystów, z Davidem Humem na czele.

R1V2pumfMrPjy

Ilustracja przedstawia sześcian na tle linii. Podstawa sześcianu składa się z przerywanych linii. Krawędzie są opisane literami.

Pod drugie, teoria Locke’a mówi, że wiedza – nasze idee – bierze się z doświadczenia. Czy jest to jednak wiedza wiarygodna? Prawdziwa? Czy idee złożone – jako że nie opierają się bezpośrednio na doświadczeniu – nie okazują się mniej pewne niż idee proste? A jeśli tak jest w istocie – to jak uzasadnić twierdzenia naukowe, które dążą do ogólności oraz koniecznościkoniecznośćkonieczności? Nie jest już to problem źródła poznania, którym zajmuje się empiryzm genetyczny, lecz problem metody – w jaki sposób można dojść do zgodnego z prawdą i uzasadnionego poznania rzeczywistości. Problem prawdziwości i uzasadnienia wiedzy pochodzącej z doświadczenia podjął inny nurt empiryzmu – empiryzm metodologicznyempiryzm metodologicznyempiryzm metodologiczny.

Słownik