Przeczytaj
Rozwój renesansowych idei
Renesans (odrodzenie) to nazwa epoki w historii kultury, nauki i sztuki europejskiej, zainicjowanej jeszcze pod koniec XIII wieku w północnych Włoszech, której rozwój przypada na XV i XVI wiek. Charakteryzuje się ona zainteresowaniem starożytną literaturą i językami (humanizmhumanizm) oraz skierowaniem szczególnej uwagi na człowieka i jego kulturę (antropocentryzmantropocentryzm). Objęła swoim zasięgiem cały kontynent europejski, za wyjątkiem terenów opanowanych przez Turków osmańskich oraz pozostających pod wpływem prawosławia.
Pierwotnie humanistą nazywano osobę biegłą w znajomości literatury, języków i kultury starożytnych Greków i Rzymian. Pod wpływem starożytnej lektury humaniści zaczęli poświęcać uwagę sprawom doczesnym i człowiekowi. Dotyczyło to wszystkich dziedzin wiedzy i nauki odnoszących się do człowieka, zwłaszcza biologii i filozofii. Z tego powodu humanistami zaczęto nazywać tych, którzy w centrum swoich zainteresowań stawiali człowieka i jego kulturę. Jednocześnie nie odrzucali oni chrześcijaństwa, twierdząc, że integralny rozwój człowieka i poznanie świata to zadania wyznaczone człowiekowi przez Boga. Mottem humanistów stały się słowa starożytnego komediopisarza rzymskiego, Terencjusza – „człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”.
Prądy renesansowe najwcześniej, bo już pod koniec XIII wieku, pojawiły się w miastach północnych Włoch. Z uwagi na handel lewantyńskihandel lewantyński była to ówcześnie najbogatsza część Europy. Jej pozycja ekonomiczna przyczyniła się do rozwoju kultury i powstania nowych prądów intelektualnych. Ponadto Włochy pozostawały w stałym kontakcie z Cesarstwem Bizantyjskim, które było ideologicznym i kulturowym spadkobiercą Rzymu. Na całym Półwyspie Apenińskim można było natrafić na pozostałości czasów starożytnych (np. Forum Romanum, Koloseum).
Warto podkreślić, że dodatkowym impulsem rozwoju idei renesansowych stanowił upadek Bizancjum, po którym szeregi włoskich uniwersytetów zasilili zbiegli stamtąd ludzie kultury. Szybkie rozprzestrzenianie się nowych prądów było możliwe dzięki wynalazkowi druku oraz istnieniu już od czasów średniowiecza rozwiniętej sieci uniwersytetów, na których studiowali nie tylko mieszkańcy danego państwa lub miasta, ale także studenci z całej Europy (np. Jan Kochanowski uczył się w Padwie, a Mikołaj Kopernik w Bolonii). Nie mniejszą rolę w propagowaniu nowego spojrzenia na świat i miejsca w nim człowieka odgrywały dwory europejskich monarchów, na których zatrudnienie znajdowali liczni artyści, wykorzystujący w swoich utworach motywy i idee zaczerpnięte z literatury starożytnych Greków i Rzymian.
Za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli epoki renesansu uważany jest Erazm z Rotterdamu, nazywany „księciem humanistów”. Interesował się literaturą, pedagogiką oraz filozofią. Jako katolicki duchowny wskazywał na problemy i błędy istniejące w Kościele, przez co naraził się na krytykę ze strony władz kościelnych. Postulował zachowanie pokoju w relacjach pomiędzy różnymi wyznaniami (irenizmirenizm). Podkreślał znaczenie języków narodowych w lekturze Pisma Świętego. Opublikował krytyczne wydania dzieł starożytnych klasyków (m.in. Cycerona i Seneki) oraz Ojców Kościoła (m.in. Augustyna i Ambrożego). W zakresie wychowania i edukacji postulował, aby lekcje były prowadzone w sposób przystępny dla uczniów, a także pozbawiony surowego ich traktowania. Najbardziej znanym dziełem Erazma z Rotterdamu jest satyra społeczna Pochwała głupoty, w której poddał krytyce przywary ówczesnego społeczeństwa takie jak: hipokryzja, korupcja i nieprzestrzeganie celibatu przez duchowieństwo.
Literatura renesansowa
Idee renesansowe przeniknęły wszystkie dziedziny europejskiej kultury: literaturę, naukę, sztukę oraz architekturę. Literatura renesansowa wykorzystywała zarówno język łaciński, jak i języki narodowe. Posługując się łaciną, twórcy starali się naśladować styl Cycerona i Wergiliusza, natomiast wykorzystywanie innych języków było związane z rodzącą się powoli świadomością narodową europejskich społeczeństw.
Renesansowi pisarze i poeci podejmowali tematy zarówno wzniosłe, jak i przyziemne. Przykładowo Francesco Petrarca w Sonetach do Laury zgłębia fenomen miłości, jej wielowymiarowości. Z kolei Dekameron Giovanniego Boccaccia dotyczy obyczajowości Włochów, dokładniej florentyńczyków, żyjących w połowie XIV wieku.
W tym okresie powstawały głównie sonety, komedie i satyry oraz tragedie. Niewiele osób pamięta, że słynny Michał Anioł, projektant kopuły Bazyliki Świętego Piotra na Watykanie, autor Sądu Ostatecznego z Kaplicy Sykstyńskiej i Piety, był również poetą. Pisał sonety i kazania, przeważnie o miłości i przemijaniu. Ówcześni cenili dramaty Williama Shakespeare'a, ukazujące uniwersalne prawdy o człowieku i świecie. Współcześnie adaptacje jego sztuk co jakiś czas można obejrzeć w teatrach na całym świecie i w telewizji. Są to m.in. Otello, Romeo i Julia, Makbet, Hamlet, Król Lear (tragedie) oraz Sen nocy letniej czy Wesołe kumoszki z Windsoru (komedie). Przykładem powstałej w renesansie satyry może być wspomniana wyżej Pochwała głupoty Erazma z Rotterdamu.
Ważne miejsce w epoce renesansu zajmowała literatura polityczna i dydaktyczna. Niccolo Machiavelli w Księciu nakreślił ideał władcy oraz wymienił wskazówki, które według niego pozwalały utrzymać się u władzy. Przede wszystkim zalecał stosowanie zasady “cel uświęca środki”, która stała się podstawą makiawelizmumakiawelizmu.
Tomasz Morus w dziele UtopiaUtopia nakreślił obraz idealnego państwa i społeczeństwa jako alternatywę dla istniejącego porządku społecznego. Franciszek Rabelais w powieści Gargantua i Pantagruel skrytykował normy panujące w ówczesnym społeczeństwie francuskim, przede wszystkim funkcjonowanie instytucji feudalnych oraz systemu wychowania. Michael de Montaigne w esejueseju Próby pisał o przemijaniu, marności świata i tęsknocie za przeszłością. Był prekursorem tego gatunku literackiego.
Rozwój renesansowej nauki
Renesans przyczynił się do rozwoju nauki. Odkrycie na nowo dorobku naukowego starożytnych poszerzyło horyzonty elit intelektualnych i posunęło do przodu badania. W połączeniu z kreatywnością w niektórych przypadkach zaowocowało to innowacyjnymi pomysłami. Najwybitniejszym wynalazcą i inżynierem był Leonardo da Vinci. Większość jego projektów, jak ten maszyny latającej czy czołgu, pozostała na papierze, a inne, jak automatyczna nawijarka do szpul czy maszyna do sprawdzania wytrzymałości drutu na rozciąganie, weszły do powszechnego użycia, nie przynosząc mu rozgłosu. Z uwagi na renesansowy antropocentryzm rozwijała się również medycyna, w tym anatomia.
Charakterystyczna dla epoki ciekawość świata wpłynęła na rozwój geografii, w tym kartografii, co umożliwiło podejmowanie dalekomorskich podróży. W efekcie Europejczycy odkryli nieznane im dotąd lądy. Przełomem w nauce, choć długo nieuznawanym, było ogłoszenie teorii heliocentrycznejheliocentrycznej przez Mikołaja Kopernika w O obrotach sfer niebieskich. Uczeni, którzy skorzystali później z tych ustaleń, jak na przykład Galileusz, Johannes Kepler i Isaac Newton, przyczynili się do rozwoju fizyki i astronomii.
Spadkobiercy sztuki antycznej
Sztuka doby renesansu charakteryzowała się poszukiwaniem piękna i harmonii, przy czym artyści odwoływali się do antycznych kanonów.
W przeciwieństwie do średniowiecznych renesansowi artyści za temat swoich prac często obierali wątki mitologiczne oraz z życia codziennego. Wykorzystywali perspektywę celem oddania głębi przedstawianych scen. Chętnie posługiwali się półcieniami oraz jasnymi barwami. Nastąpiło stopniowe przechodzenie z techniki temperowej na olejną, z malowania na desce do wykorzystywania płótna. W dziełach plastycznych często pojawiały się budowle antyczne. Kwitło malarstwo portretowe. Przykładami wartymi uwagi są portrety Pawła III i cesarza Karola V Tycjana. Wspaniałe obrazy malowali wspomnieni już Leonardo da Vinci (Ostatnia wieczerza, Mona Lisa, Dama z łasiczką) i Michał Anioł (freski w Kaplicy Sykstyńskiej, m.in. Sąd Ostateczny, Stworzenie Adama), jak również Rafael Santi, który specjalizował się w przedstawieniach scen biblijnych i Marii, matki Jezusa (tzw. Madonny Rafaela). Ważnym dziełem Santiego jest Szkoła ateńska, fresk w Pałacu Papieskim w Watykanie,który przedstawia zgromadzenie starożytnych filozofów, reprezentujących różne nurty i poglądy.
W zakresie rzeźby chętnie tworzono świeckie popiersia, pomniki konne (pomnik Bartolomeo Colleoniego w Wenecji dłuta Andrei del Verrocchio) oraz akty, czyli nagie postaci. Jednym z najsłynniejszych jest Dawid Michała Anioła, który na jego przykładzie pokazał idealne proporcje ludzkiego ciała. Najczęściej wykorzystywanym materiałem był marmur, kamień oraz brąz.
Renesans jako prąd umysłowy był jednocześnie zwrotem ku przeszłości, jak i ku przyszłości. Z jednej strony twórcy czerpali pełnymi garściami z dorobku starożytnych Greków i Rzymian, wykorzystując antyczne wzorce i tematy. Z drugiej zaś – kreatywnie przetwarzając spuściznę starożytnych, przedstawiciele renesansu umożliwili rozwój cywilizacyjny ludzkości przekraczający ten istniejący w starożytności i stworzyli podwaliny pod zdobycze następnych epok.
Słownik
(z gr. anthropos – człowiek + kentron – środek koła) pogląd, według którego w centrum zainteresowania stawia się człowieka
(ang. essay, z fr. essai – próba”) gatunek literacki, prezentujący punkt widzenia i opinię autora o tematyce politycznej, filozoficznej, społecznej lub krytycznoliterackiej
średniowieczny i nowożytny handel prowadzony szlakiem łączącym przez Morze Śródziemne Europę z Lewantem, a pośrednio z Dalekim Wschodem. We wczesnym średniowieczu dominowali w nim Arabowie, Grecy i Żydzi. W czasie wypraw krzyżowych opanowali go mieszczanie Wenecji, Genui i Pizy. Do Europy przywożono głównie surowce i przedmioty luksusowe. Eksportowano srebro, drewno i niewolników. Bilans tego handlu był zwykle ujemny, co powodowało ucieczkę srebra z Europy.
(z gr. hḗlios – słońce + kentron – środek koła) stworzona przez Arystarcha z Samos, a rozpropagowana i rozwinięta przez Mikołaja Kopernika teoria, która głosi, że Ziemia obraca się wokół Słońca
(z łac. humanus – ludzki + gr. ismos – wiedza, nauka) pierwotnie zainteresowanie literaturą, językami oraz kulturą starożytnych Greków i Rzymian, następnie – ruch umysłowy koncentrujący się na człowieku i jego kulturze
(gr. eirene – pokój) dążenie do utrzymania pokoju pomiędzy różnymi wyznaniami
doktryna polityczna, zalecająca w sprawowaniu władzy stosowanie zasady „cel uświęca środki”; nazwa pochodzi od florenckiego filozofa polityki, prawnika i dyplomaty Niccola Machiavellego, autora dzieła pt. Książę
forma opieki materialnej nad twórcami udzielana przez władców i magnatów (np. Jana Zamoyskiego); określenie pochodzi od nazwiska Gajusza Cilniusza Mecenasa, rzymskiego polityka i patrona poetów
projekt idealnego ustroju politycznego, opierającego się na sprawiedliwości, solidarności i równości, niemożliwego do urzeczywistnienia; tytuł dzieła Tomasza Morusa, który może pochodzić zarówno od greckiego outopos (gr. ou – nie + topos – miejsce, czyli nie‑miejsce, miejsce, którego nie ma), jak i od słowa eutopia (dobre miejsce)
Słowa kluczowe
renesans w Europie, odrodzenie w Europie, antropocentryzm, humanizm, Erazm z Rotterdamu, Jan Kochanowski, Mikołaj Kopernik, Thomas Kyd, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarca, Michał Anioł, Niccolo Machiavelli, Franciszek Rabelais, Michael de Montaigne, Tomasz Morus, Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Tycjan, Andrea del Verrocchio
Bibliografia
N. Machiavelli, Książę, tłum. W. Rzymowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968.
T. More, Utopia, tłum. K. Abgarowicz, Warszawa 1954.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.