Rozwój renesansowych idei

Renesans (odrodzenie) to nazwa epoki w historii kultury, nauki i sztuki europejskiej, zainicjowanej jeszcze pod koniec XIII wieku w północnych Włoszech, której rozwój przypada na XV i XVI wiek. Charakteryzuje się ona zainteresowaniem starożytną literaturą i językami (humanizmhumanizmhumanizm) oraz skierowaniem szczególnej uwagi na człowieka i jego kulturę (antropocentryzmantropocentryzmantropocentryzm). Objęła swoim zasięgiem cały kontynent europejski, za wyjątkiem terenów opanowanych przez Turków osmańskich oraz pozostających pod wpływem prawosławia.

Pierwotnie humanistą nazywano osobę biegłą w znajomości literatury, języków i kultury starożytnych Greków i Rzymian. Pod wpływem starożytnej lektury humaniści zaczęli poświęcać uwagę sprawom doczesnym i człowiekowi. Dotyczyło to wszystkich dziedzin wiedzy i nauki odnoszących się do człowieka, zwłaszcza biologii i filozofii. Z tego powodu humanistami zaczęto nazywać tych, którzy w centrum swoich zainteresowań stawiali człowieka i jego kulturę. Jednocześnie nie odrzucali oni chrześcijaństwa, twierdząc, że integralny rozwój człowieka i poznanie świata to zadania wyznaczone człowiekowi przez Boga. Mottem humanistów stały się słowa starożytnego komediopisarza rzymskiego, Terencjusza – „człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”.

Prądy renesansowe najwcześniej, bo już pod koniec XIII wieku, pojawiły się w miastach północnych Włoch. Z uwagi na handel lewantyńskihandel lewantyńskihandel lewantyński była to ówcześnie najbogatsza część Europy. Jej pozycja ekonomiczna przyczyniła się do rozwoju kultury i powstania nowych prądów intelektualnych. Ponadto Włochy pozostawały w stałym kontakcie z Cesarstwem Bizantyjskim, które było ideologicznym i kulturowym spadkobiercą Rzymu. Na całym Półwyspie Apenińskim można było natrafić na pozostałości czasów starożytnych (np. Forum Romanum, Koloseum).

R4yfORbFp9HMV1

Ilustracja przedstawia atak wojsk na miasto. Widoczne są mury miasta, woda, łodzie z żołnierzami i drabiny oparte o mur. Część żołnierzy wspina się po drabinach na mury miasta, walcząc z jego obrońcami. Poniżej stoi jazda konna oraz łucznicy. Do brzegu dobijają statki z kolejnymi najeźdźcami. Atakujący ubrani są w kolorowe szaty, a na głowach w większości mają turbany. Pod murem stoją żołnierze celujący z łuku w obrońców muru.

Warto podkreślić, że dodatkowym impulsem rozwoju idei renesansowych stanowił upadek Bizancjum, po którym szeregi włoskich uniwersytetów zasilili zbiegli stamtąd ludzie kultury. Szybkie rozprzestrzenianie się nowych prądów było możliwe dzięki wynalazkowi druku oraz istnieniu już od czasów średniowiecza rozwiniętej sieci uniwersytetów, na których studiowali nie tylko mieszkańcy danego państwa lub miasta, ale także studenci z całej Europy (np. Jan Kochanowski uczył się w Padwie, a Mikołaj Kopernik w Bolonii). Nie mniejszą rolę w propagowaniu nowego spojrzenia na świat i miejsca w nim człowieka odgrywały dwory europejskich monarchów, na których zatrudnienie znajdowali liczni artyści, wykorzystujący w swoich utworach motywy i idee zaczerpnięte z literatury starożytnych Greków i Rzymian.

R21NiOoqmQCQp1

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę z lewego półprofilu. Mężczyzna ma długi nos, wąskie usta, siwe włosy widoczne spod czarnej czapki o spłaszczonym kształcie. Mężczyzna dwie dłonie ma położone na księdze w czerwonej obwolucie. Ubrany jest w płaszcz z szerokim, wywiniętym kołnierzem. Na mankietach i kołnierzu wykończenie z brązowego futra. Za postacią na ścianie półka z książkami i zielona zasłona.

Za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli epoki renesansu uważany jest Erazm z Rotterdamu, nazywany „księciem humanistów”. Interesował się literaturą, pedagogiką oraz filozofią. Jako katolicki duchowny wskazywał na problemy i błędy istniejące w Kościele, przez co naraził się na krytykę ze strony władz kościelnych. Postulował zachowanie pokoju w relacjach pomiędzy różnymi wyznaniami (irenizmirenizmirenizm). Podkreślał znaczenie języków narodowych w lekturze Pisma Świętego. Opublikował krytyczne wydania dzieł starożytnych klasyków (m.in. Cycerona i Seneki) oraz Ojców Kościoła (m.in. Augustyna i Ambrożego). W zakresie wychowania i edukacji postulował, aby lekcje były prowadzone w sposób przystępny dla uczniów, a także pozbawiony surowego ich traktowania. Najbardziej znanym dziełem Erazma z Rotterdamu jest satyra społeczna Pochwała głupoty, w której poddał krytyce przywary ówczesnego społeczeństwa takie jak: hipokryzja, korupcja i nieprzestrzeganie celibatu przez duchowieństwo.

Literatura renesansowa

Idee renesansowe przeniknęły wszystkie dziedziny europejskiej kultury: literaturę, naukę, sztukę oraz architekturę. Literatura renesansowa wykorzystywała zarówno język łaciński, jak i języki narodowe. Posługując się łaciną, twórcy starali się naśladować styl Cycerona i Wergiliusza, natomiast wykorzystywanie innych języków było związane z rodzącą się powoli świadomością narodową europejskich społeczeństw.

R1KKMFHYFqP8H

Ilustracja przedstawia stronę tytułową książki wydanej w Londynie w 1615 roku. Znajdują się na niej grający aktorzy — trzej mężczyźni i kobieta — którzy odgrywają sceny w parach. Mężczyzna ma bufiaste spodnie w paski i koszulę. Na głowie ma czapkę. Ma brodę i wąsy. W jednej ręce trzyma miecz, w drugiej pochodnię. Skierowany jest ku żołnierzowi w zbroi. Kobieta stoi tyłem do mężczyzny. Ma włosy wysoko zaczesane na czubku głowy. Ubrana jest w suknię i pantofelki. Za jedną rękę trzyma ją żołnierz w zbroi. Żołnierz ma w drugiej ręce miecz. Jego twarz zakrywa maska konia. Powyżej i poniżej napisy w języku angielskim, w tym tytuł The Spanish Tragedie or Hieronimo is mad againe.

Renesansowi pisarze i poeci podejmowali tematy zarówno wzniosłe, jak i przyziemne. Przykładowo Francesco Petrarca w Sonetach do Laury zgłębia fenomen miłości, jej wielowymiarowości. Z kolei Dekameron Giovanniego Boccaccia dotyczy obyczajowości Włochów, dokładniej florentyńczyków, żyjących w połowie XIV wieku.

R1QesPOcEZaWv

Ilustracja przedstawia portret stojącego, młodego mężczyzny. Widoczny jest jego lewy profil. Ma regularne rysy twarzy. Ubrany jest w długą, czerwoną szatę z kapturem na głowie. Włosy zakrywa chusta zawiązana wokół głowy i szyi. Prawą dłoń ma uniesioną do góry na wysokości piersi, a w lewej ręce trzyma książkę.

R1YIHuS0gOy0T

Ilustracja przedstawia portret młodego, stojącego mężczyzny. Ma regularne rysy twarzy. Ubrany jest w długą, białą szatę z szerokimi rękawami, spod której wystają fragmenty czerwonego stroju. Na głowie ma czerwoną czapkę z przedłużonym, luźnym tyłem — chaperon. W rękach trzyma księgę.

W tym okresie powstawały głównie sonety, komedie i satyry oraz tragedie. Niewiele osób pamięta, że słynny Michał Anioł, projektant kopuły Bazyliki Świętego Piotra na Watykanie, autor Sądu Ostatecznego z Kaplicy Sykstyńskiej i Piety, był również poetą. Pisał sonety i kazania, przeważnie o miłości i przemijaniu. Ówcześni cenili dramaty Williama Shakespeare'a, ukazujące uniwersalne prawdy o człowieku i świecie. Współcześnie adaptacje jego sztuk co jakiś czas można obejrzeć w teatrach na całym świecie i w telewizji. Są to m.in. Otello, Romeo i Julia, Makbet, Hamlet, Król Lear (tragedie) oraz Sen nocy letniej czy Wesołe kumoszki z Windsoru (komedie). Przykładem powstałej w renesansie satyry może być wspomniana wyżej Pochwała głupoty Erazma z Rotterdamu.

R1Vmd9upHpfwC

Ilustracja przedstawia stronę tytułową książki z 1609 roku. Widoczne napisy w języku angielskim, między innymi nazwisko autora i tytuł: Shake-Speares Sonnets. W górnej części strony widoczne są ilustrowane dekoracje - to małe dzieci ze skrzydłami, motyw roślinny i dwa króliki.

Ważne miejsce w epoce renesansu zajmowała literatura polityczna i dydaktyczna. Niccolo Machiavelli w Księciu nakreślił ideał władcy oraz wymienił wskazówki, które według niego pozwalały utrzymać się u władzy. Przede wszystkim zalecał stosowanie zasady “cel uświęca środki”, która stała się podstawą makiawelizmumakiawelizmmakiawelizmu.

RAA3K3nBWP3mr

Ilustracja przedstawia portret młodego mężczyzny, stojącego obok stolika, na którym leży książka. Mężczyzna ma szczupłą twarz, wydatny nos, wysokie czoło i krótkie, ciemne włosy. Ubrany jest w czerwoną, długą szatę, na którą nałożony ma długi, czarny płaszcz bez rękawów.W jednej ręce trzyma skórzaną rękawiczkę, w drugiej książkę.

Tomasz Morus w dziele UtopiautopiaUtopia nakreślił obraz idealnego państwa i społeczeństwa jako alternatywę dla istniejącego porządku społecznego. Franciszek Rabelais w powieści Gargantua i Pantagruel skrytykował normy panujące w ówczesnym społeczeństwie francuskim, przede wszystkim funkcjonowanie instytucji feudalnych oraz systemu wychowania. Michael de Montaigne w esejuesejeseju Próby pisał o przemijaniu, marności świata i tęsknocie za przeszłością. Był prekursorem tego gatunku literackiego.

R1Snx1KTiaKDi

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Widoczny jest jego prawy profil. Ma ciemne włosy za uszy, duży nos, ciemne oczy i brwi. Ubrany jest w szatę z bufiastymi rękawami i długi płaszcz z krótkimi rękawami, który ma rozłożysty, futrzany kołnierz. Na piersiach długi złoty łańcuch z ogniw w kształcie litery S z dużą przywieszką. Przywieszka ma kształt pentagonu, a wewnątrz znajduje się motyw róży. Na palcu wskazującym lewej ręki ma pierścień, w dłoniach trzyma książkę. Na głowie ma wysoki beret. W tle zielona, atłasowa tkanina.

Rozwój renesansowej nauki

R18Xc3MepOzNb1

Ilustracja przedstawia projekt opancerzonego pojazdu — czołgu. To podobny do dysku pojazd w postaci „żółwia”, który dookoła otoczony jest armatkami. Konstrukcja umieszczona jest na kołach. Pancerz pojazdu składa się z metalowych i drewnianych płyt.

Renesans przyczynił się do rozwoju nauki. Odkrycie na nowo dorobku naukowego starożytnych poszerzyło horyzonty elit intelektualnych i posunęło do przodu badania. W połączeniu z kreatywnością w niektórych przypadkach zaowocowało to innowacyjnymi pomysłami. Najwybitniejszym wynalazcą i inżynierem był Leonardo da Vinci. Większość jego projektów, jak ten maszyny latającej czy czołgu, pozostała na papierze, a inne, jak automatyczna nawijarka do szpul czy maszyna do sprawdzania wytrzymałości drutu na rozciąganie, weszły do powszechnego użycia, nie przynosząc mu rozgłosu. Z uwagi na renesansowy antropocentryzm rozwijała się również medycyna, w tym anatomia.

RT7Qvm982lGZq

Ilustracja przedstawia figurę dojrzałego, nagiego, umięśnionego mężczyzny w dwóch nałożonych na siebie pozycjach rąk i nóg. Postać wpisana jest w dwie figury geometryczne: okrąg i kwadrat. Powyżej i poniżej rysunku ręcznie napisany tekst w obcym języku. Mężczyzna ma długi falujące włosy do ramion i rozłożone szeroko nogi i ręce.

Charakterystyczna dla epoki ciekawość świata wpłynęła na rozwój geografii, w tym kartografii, co umożliwiło podejmowanie dalekomorskich podróży. W efekcie Europejczycy odkryli nieznane im dotąd lądy. Przełomem w nauce, choć długo nieuznawanym, było ogłoszenie teorii heliocentrycznejheliocentryzmheliocentrycznej przez Mikołaja Kopernika w O obrotach sfer niebieskich. Uczeni, którzy skorzystali później z tych ustaleń, jak na przykład Galileusz, Johannes Kepler i Isaac Newton, przyczynili się do rozwoju fizyki i astronomii.

REyZPaafDQsag

Ilustracja przedstawia kilka okręgów rozchodzących się od środka na zewnątrz. W samym środku punkt podpisany Sol — słońce. Na kolejnych okręgach widnieją napisy oznaczające poszczególne planety układu słonecznego.

Spadkobiercy sztuki antycznej

Sztuka doby renesansu charakteryzowała się poszukiwaniem piękna i harmonii, przy czym artyści odwoływali się do antycznych kanonów.

RYvnhnafOR2ek1

Ilustracja przedstawia młodą, dostojną damę z białym zwierzątkiem na rękach — gronostajem (łasiczką) — na czarnym tle. Kobieta jest ubrana w suknię z dużym, kwadratowym dekoltem. Ma delikatne rysy twarzy, smukły nos, kształtne usta, jasną i gładką cerę, która kontrastuje z brązowymi, długimi włosami spiętymi z tyłu i przylegającymi wokół twarzy. Na czole ma czarną, cienką tasiemkę, a na szyi sznur ciemnych korali.

W przeciwieństwie do średniowiecznych renesansowi artyści za temat swoich prac często obierali wątki mitologiczne oraz z życia codziennego. Wykorzystywali perspektywę celem oddania głębi przedstawianych scen. Chętnie posługiwali się półcieniami oraz jasnymi barwami. Nastąpiło stopniowe przechodzenie z techniki temperowej na olejną, z malowania na desce do wykorzystywania płótna. W dziełach plastycznych często pojawiały się budowle antyczne. Kwitło malarstwo portretowe. Przykładami wartymi uwagi są portrety Pawła III i cesarza Karola V Tycjana. Wspaniałe obrazy malowali wspomnieni już Leonardo da Vinci (Ostatnia wieczerza, Mona Lisa, Dama z łasiczką) i Michał Anioł (freski w Kaplicy Sykstyńskiej, m.in. Sąd Ostateczny, Stworzenie Adama), jak również Rafael Santi, który specjalizował się w przedstawieniach scen biblijnych i Marii, matki Jezusa (tzw. Madonny Rafaela). Ważnym dziełem Santiego jest Szkoła ateńska, fresk w Pałacu Papieskim w Watykanie,który przedstawia zgromadzenie starożytnych filozofów, reprezentujących różne nurty i poglądy.

RSKIT9jeTABAm

Ilustracja przedstawia kilkadziesiąt nagich i półnagich postaci. Są to kobiety i mężczyźni skupieni wokół młodego, półnagiego i muskularnego mężczyzny, za którym widać świetlistą poświatę. Ma on uniesioną nad głową prawą rękę. Część postaci unosi się w powietrzu na chmurach. Powyżej, pod łukowatymi sklepianiami, rozgrywają się dwie sceny: po lewej stronie mężczyźni upadają pod wielkim krzyżem, po prawej dźwigają wielką kolumnę. Na dole obrazu, po lewej stronie, znajdują się półnadzy ludzie, leżący na ziemi, a po prawej wypędzani są oni z łodzi, która przybiła do brzegu. Ludzi przepędza postać z rogami.

W zakresie rzeźby chętnie tworzono świeckie popiersia, pomniki konne (pomnik Bartolomeo Colleoniego w Wenecji dłuta Andrei del Verrocchio) oraz akty, czyli nagie postaci. Jednym z najsłynniejszych jest Dawid Michała Anioła, który na jego przykładzie pokazał idealne proporcje ludzkiego ciała. Najczęściej wykorzystywanym materiałem był marmur, kamień oraz brąz.

R1OaNFR0e6EZS

Ilustracja przedstawia rzeźbę młodego, szczupłego, nagiego mężczyzny, stojącego na postumencie. Ma delikatne rysy twarzy i burzę kręconych włosów na głowie. Rzeźba umieszczona jest w wysokiej sali o półkolistym sklepieniu.

Renesans jako prąd umysłowy był jednocześnie zwrotem ku przeszłości, jak i ku przyszłości. Z jednej strony twórcy czerpali pełnymi garściami z dorobku starożytnych Greków i Rzymian, wykorzystując antyczne wzorce i tematy. Z drugiej zaś – kreatywnie przetwarzając spuściznę starożytnych, przedstawiciele renesansu umożliwili rozwój cywilizacyjny ludzkości przekraczający ten istniejący w starożytności i stworzyli podwaliny pod zdobycze następnych epok.

Słownik

Słowa kluczowe

renesans w Europie, odrodzenie w Europie, antropocentryzm, humanizm, Erazm z Rotterdamu, Jan Kochanowski, Mikołaj Kopernik, Thomas Kyd, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarca,  Michał Anioł,  Niccolo Machiavelli,  Franciszek Rabelais, Michael de Montaigne, Tomasz Morus, Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Tycjan,  Andrea del Verrocchio

Bibliografia

N. Machiavelli, Książę, tłum. W. Rzymowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968.

T. More, Utopia, tłum. K. Abgarowicz, Warszawa 1954.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.