Agnieszka Fulińska Dlaczego literatura popularna jest popularna?

Początków nowoczesnej literatury popularnejliteratura popularnaliteratury popularnej zwykło się doszukiwać na przełomie XVIII i XIX wieku; niemniej podobną rolę pełniły tzw. romanse jarmarczne już w XVI wieku (we wczesnej fazie ery druku były, obok Biblii i później żywotów świętych, książkami drukowanymi w najbardziej masowych nakładach), których bezpośrednim spadkobiercą będzie powieść brukowa. Ich główną cechą fabularną była baśniowość, nieobca zresztą również ówczesnej literaturze wysokiej, od której zdecydowanie odbiegały jedynie „poziomem wykonania”: niedbałością w traktowaniu akcji, bohaterów i języka. Trudno natomiast w odniesieniu do epok przedromantycznych wyrokować o funkcji kliszkliszaklisz i toposówtopostoposów, jako że dopiero romantyzm zerwał naprawdę z estetyczną dominacją naśladowania wzorów literackich, wprowadzając na jej miejsce inny dyktat: oryginalności. (...)

Rozejście się dróg literatury wysokoartystycznej i popularnej nastąpiło dopiero na początku ubiegłego stulecia. (...) w okresie międzywojennym następuje wyraźne upowszechnienie słowa pisanego, czytelnictwa rozumianego jako umiejętność czytania tekstu. Nowy, niewykształcony literacko odbiorca potrzebuje swojej literatury. W obrębie literatury popularnej zaczyna powstawać nowa jakość – literatura masowa: już produkowana w odpowiedzi na masowe zapotrzebowanie, choć jeszcze niekoniecznie nastawiona na zysk ze sprzedaży. Najczęściej powiela ona schematy literatury popularnej (a więc i dawnej literatury wysokiej), upraszczając je zarówno pod względem fabularnym, jak i językowym.

5 Źródło: Agnieszka Fulińska, Dlaczego literatura popularna jest popularna?, „Teksty Drugie” 2003, nr 4, s. 57, 59.

Dariusz Śnieżko Dawni autorzy o grafomanii

Autorzy dawni nie znali terminów „grafoman”, „grafomania”. Termin „grapho‑maniac” najwcześniej pojawił się w Anglii w 1827 r. Słowo „grapho‑mania” tamże w roku 1840. Polski „grafoman” (jako skrót od grafomaniak) wchodzi do obiegu w 1899 r., (w „Tygodniku Ilustrowanym”, ale już Sienkiewicz w r. 1901 obdarzył nim Wyspiańskiego po premierze Wesela). Natomiast nazwa „grafomania” zasila polską terminologię literacką dopiero w 1. poł. XX wieku. Autorzy dawni z konieczności posługiwali się terminami wówczas nienacechowanymi negatywnie (wieszcz, poeta, rymopis), które dopiero kontekst zabarwiał ironicznie.

4 Źródło: Dariusz Śnieżko, Dawni autorzy o grafomanii, „Przestrzenie Teorii” 2008, s. 149.

Dariusz Śnieżko Dawni autorzy o grafomanii

Grafomania łatwo bowiem traci tożsamość w sąsiedztwie zjawisk, wydawałoby się, pokrewnych. Rozważmy oto stosunek grafomanii do kiczu. Pojęcia te bywają niekiedy utożsamiane, podczas gdy pod paroma względami układają się wręcz w opozycję przeciwstawną. (...) Jedno i drugie charakteryzuje się mizerią estetyczną, ale: grafomania dąży do utrwalenia sygnatury autorskiej - kicz jest często skrywany pod pseudonimem lub zgoła anonimowy; grafomania ma poświadczyć indywidualność - kicz jest rezultatem taśmowej (czasem dosłownie) produkcji; grafoman chętnie dołoży do publikacji swoich utworów - kicz jest wytwórczością obliczoną na zysk (w tym samym stopniu ogrodowy krasnal, co kilka strofek przeplatanych refrenem „O dziewczyno ma, gdzie jest miłość twa”). Grafomania jest naznaczona swoistym heroizmem, kicz jest ze swej natury oportunistyczny. Grafomania to bezkompromisowy gest narzucenia się publiczności - kicz jest elastyczną odpowiedzią na popyt; owszem, może go przez jakiś czas kreować, wzmacniać, ale zaniknie wraz z malejącym zapotrzebowaniem. Jeden przykład, chcąc nie chcąc wszystkim znany ze słyszenia: teksty do piosenek disco polo były - jeśli dobrze pamiętam - w większości anonimowe, w każdym razie autorom chyba nie zależało na rozgłosie. Masowo produkowane, masowo kupowane, miały przynosić dochód. To wszystko się skończyło wraz z wygaśnięciem popytu. Z tych samych powodów grafomania nie jest tożsama z literaturą brukową, straganową, wagonową, jarmarczną, pornograficzną - każda z nich jest bowiem uzależniona od mechanizmów konsumpcji.

1 Źródło: Dariusz Śnieżko, Dawni autorzy o grafomanii, „Przestrzenie Teorii” 2008, s. 148.

Dariusz Śnieżko Dawni autorzy o grafomanii

Przeciwstawia się czasem grafomanię literaturze, podczas gdy grafomania jest już przecież zjawiskiem literackim; literatura, również dzisiaj, przypomina kamienicę, w której są sutereny i są salony. Grafomania nie jest biegunem przeciwnym literaturze jako takiej, lecz literackiemu salonowi, do którego, niezrażona odmową, natarczywie usiłuje się dostać, w którego przedpokojach wystaje. Bywają marni poeci, ale mają swoją wierną, niewymagającą, najczęściej lokalną, powiatową, publiczność. Jeśli znają swoje miejsce, jeśli w tych suterenach potrafią się jakoś urządzić i nie wdzierają się gwałtem na wyższe piętra, etykieta grafomana byłaby chyba dla nich zbyt krzywdząca. Nie jest też chyba „bastionem grafomanii” internet i cała ta blogowa pisanina. Sfera, w której każdy może publikować, jest dla grafomana rajem tylko na pozór, zaś w istocie rzeczy - piekłem anonimowości. Pozostać jednym z setek tysięcy blogerów - to dla grafomana raczej ponura perspektywa. Internet jest egalitarny, grafomania nie może żyć bez hierarchii; internet zaciera granice pomiędzy pismem i głosem, grafomania już w samej swojej nazwie wyróżnia piśmienne utrwalenie. Prawdziwy grafoman nie bloguje (i nie umieszcza wierszy na stronie domowej) po to, żeby się wypisać, tylko jeśli już się pojawia, to z nadzieją na zaproszenie do prawdziwego salonu („może mnie zauważą”?), bo przecież krytycy, badacze literatury także do sieci zaglądają. 

3 Źródło: Dariusz Śnieżko, Dawni autorzy o grafomanii, „Przestrzenie Teorii” 2008, s. 151.

Marek Mariusz Tytko O różnicy pomiędzy poetą a grafomanem

Utwory powstałe wskutek woli autora, ale niepoparte jego rozumem, pozbawione rozumnych zasad, prowadzą do powstania kiczu, grafomanii. Teza o tym, że mania, jako ‘boski szał’, wystarczy do powstania poezji, bez użycia rozumnych zasad, jest błędna. W wyniku użycia bezrozumnej, czysto wolitywnej, przypadkowej (skazanej na przypadek w tworzeniu) manii otrzymuje się na ogół wynik w postaci bezładnej ‘pisaniny’, zwanej adekwatnie do źródłosłowu greckiego - grafomanią (manią pisania, szałem pisania). Proces powstawania wierszy grafomańskich cechuje się na ogół brakiem użycia rozumnych zasad w procesie tworzenia, brakiem kontroli rozumu nad formą i treścią, co wynika z braku wiedzy autora o rozumnych zasadach formy w sztuce, formy literackiej o sposobach kreowania świata przedstawionego w szczególności. Brak wiedzy jest przyczyną braku dystansu autoragrafomana do samego siebie i do swojej twórczości. Twórca samoświadomy stara się zdobywać wiedzę o dziedzinie, którą uprawia, np. o formach literackich, o sposobach kreacji przekazu poetyckiego itd. Wiersze grafomańskie, które powstają w wyniku procesu uzewnętrznienia się manii pisania (grafomanii), cechują się zazwyczaj przegadaniem, ‘wszystkoizmem’ (brakiem skupienia na temacie, na fragmencie opisanej rzeczywistości), brakuje im tzw. myśli przewodniej, wokół której koncentruje się prezentacja świata przedstawionego w utworze. Wiersze grafomańskie cechują się także nieporadnością językową (stylistyczną, gramatyczną, interpunkcyjną, czasem ortograficzną), dużą obecnością zbędnych słów, tzw. „watą słowną”. Grafomani charakteryzują się brakiem pewnego, elementarnego obycia literackiego, zakorzenienia siebie w konkretnej tradycji literackiej, ogłady językowej, stąd ich wiersze nacechowane są szorstkością, topornością, pretensjonalizmem i banalnością ujęcia, nieposkromionym wielosłowiem czy pustosłowiem ‘drętwych’ fraz. Zdarza się, że tzw. „słuszne” czy modne aktualnie tematy traktowane są przez grafomanów jako jedyne alibi dla zaistnienia utworu. Tymczasem żaden temat, nawet najbardziej wzniosły, taki jak np. ‘Bóg’, ‘Ojczyzna’, ‘Honor’, ‘Miłość’, ‘Śmierć’ itd., nie obroni się w sytuacji, kiedy forma wiersza jest słaba, a utwór lichy. Forma utworu musi współgrać z treścią. Forma powinna być bezbłędna, zwarta, wyrazista, bez usterek, jednocześnie zaś powinno się unikać banalnych, pretensjonalnych ujęć tematu, pokrywających tzw. ‘tanim sentymentalizmem’, ‘czułostkowością’ czy ‘cukierkowatością’ ogólnego tonu - brak podstawowego warsztatu literackiego u danego autora.

2 Źródło: Marek Mariusz Tytko, O różnicy pomiędzy poetą a grafomanem, Kraków 2011, s. 74–75.