Od arkadii do apokalipsy

Krzysztof Kamil Baczyński w wierszu Pokolenie ukazuje świat, który znalazł się w szczególnym momencie swojej historii. Poeta kontrastuje arkadyjskie wyobrażenie bujnej ziemi dającej plony z apokaliptycznymi wizjami katastrofy. W arkadyjski świat wkracza zło opisywane za pomocą poetyckich, wizyjnych obrazów. Arkadia zmienia się w apokalipsę. Ład świata zostaje zburzony, a ludzi wypełniają strach, cierpienie, nienawiść.

RrGDlytZkafET
Od lewej: Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Borowski, Tadeusz Różewicz – poeci należący do pokolenia Kolumbów, czyli urodzonych około 1920 r.
Źródło: (od lewej) Wikimedia Commons, domena publiczna; Wikimedia Commons, domena publiczna; licencja edukacyjna, własność: Spadkobiercy.

Stracone pokolenie

Baczyński w wierszu Pokolenie wyraża odczucia swojej generacji – ludzi urodzonych w latach 20., których młodość przypadła na czas II wojny światowej. Mówi w imieniu rówieśników, stąd forma „my” dominująca w wierszu. Powtarzające się w utworze zdanie „nas nauczono” także odnosi się do doświadczeń całego pokolenia będącego ofiarą historii, skazanego na zły świat, w którym nie ma już litości, miłości i sumienia. W wierszu nie mówi się jednak wprost, kto jest sprawcą zła. Forma bezosobowa może wskazywać na przyczynę dziejową, pozaludzką. Najboleśniejsze wydaje się jednak to, że całe pokolenie skazane jest na zagładę i zapomnienie.

Tadeusz Borowski w Pieśni również wypowiada się w imieniu całego pokolenia. Świat ukazany w jego wierszu także jest groźny, spowija go noc, wypełniają wrogie krzyki. Młodzi ludzie żyjący w tym świecie rozpaczliwie szukają sensu walki, wciąż powtarzają sobie, że niepróżno chwytają za broń, biją się i giną. W rzeczywistości czują się jednak niewolnikami, przegranymi, ofiarami zwycięzców i cyrkowej gawiedzi. Tragizm tego pokolenia polega także na bolesnej samoświadomości, przeczuciu tego, że zostanie ono nie tylko zapomniane, lecz także wyszydzone przez potomnych. Borowski mówi:

Zostanie po nas złom żelazny / i głuchy, drwiący śmiech pokoleń.

Natomiast Tadeusz Różewicz w wierszu Zostawcie nas napisanym już po wojnie apeluje: zapomnijcie o nas. Jego pokolenie, które zostało tak boleśnie dotknięte wojenną traumą, że zazdrościło roślinom i kamieniom, chciałoby nie być, nie pragnie być zapamiętane. O nieludzkim czasie wojny trzeba zapomnieć, by móc żyć jak ludzie, a więc w zgodzie z wartościami, które wojna unieważniła.

RhCMkNV1M6HXq
Akwarela Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w odręcznie przygotowanym tomie poezji Serce jak obłok, 1941
Źródło: domena publiczna.

Cierpienie i zło

W wierszu Baczyńskiego Pokolenie, podobnie jak w Zostawcie nas Różewicza, pamięć jest źródłem cierpienia. Nie jest to jednak ta sama pamięć. Różnica wynika z faktu, że wiersz Baczyńskiego powstał w 1943 roku, a utwór Różewicza – dziesięć lat po zakończeniu wojny. Pamięć w utworze Baczyńskiego obejmuje zarówno wojenne zbrodnie, jak i panujący wcześniej ład. I trudno jednoznacznie powiedzieć, którą pamięć chce wyprzeć poeta. Jego obawa dotyczy głównie pamięci potomnych, którzy nie będą w stanie pojąć doświadczeń pokolenia II wojny światowej.

Wezwanie zostawcie nas z wiersza Różewicza jest natomiast zwrotem do tych, którzy mają mniejsze pojęcie o wojnie niż ci urodzeni w latach 20. XX wieku. W utworze brzmi także prośba, żeby zapomnieć o wojnie. Powojenne pokolenie nie chce bowiem wspominać swojej młodości kojarzącej się z cierpieniem i ze złem, o których pisze Różewicz m.in. w wierszu Ocalony.

Przeżycie pokolenioweprzeżycie pokoleniowePrzeżycie pokoleniowe przedstawiane przez Baczyńskiego za pośrednictwem poetyckich obrazów, Różewicz nakreśla oszczędnie, a jednocześnie dobitnie i przerażająco, jak nikt przed nim.

Słownik

Apokalipsa
Apokalipsa

(gr. apokaluptein – odsłonięcie, ujawnienie) ostateczna zagłada; znaczenie terminu wywodzi się z ostatniej księgi Nowego Testamentu, Apokalipsy św. Jana, opisującej naznaczony serią katastrof czas poprzedzający powtórne przyjście Chrystusa i Sąd Ostateczny

Arkadia
Arkadia

mityczna kraina szczęścia i harmonii, opisana po raz pierwszy przez rzymskiego poetę Wergiliusza; jej nazwa pochodzi od historycznej Arkadii – krainy w środkowej części Półwyspu Peloponeskiego

przeżycie pokoleniowe
przeżycie pokoleniowe

wydarzenie historyczne, które ukształtowało życiorys oraz światopogląd osób uczestniczących w nim bądź wychowywanych w pamięci o nim; np. dla polskich pozytywistów przeżyciem pokoleniowym było powstanie styczniowe i represje po jego upadku, a dla pokolenia Kolumbów - II wojna światowa