Przeczytaj
Co to jest mesjanizm?
MesjanizmemMesjanizmem nazywamy koncepcje natury religijnej, w których uprzednio wskazany mesjasz realizuje misję, dzięki której naród czy też inna wspólnota przetrwa okres katastrof i krzywd i dożyje pomyślnej, świetlanej przyszłości. Mesjaszem może być wybitna jednostka wspomagana przez Opatrzność, dzięki której cały naród przetrwa swą niedolę. Za mesjasza bywały także uznawane narody, których dziejowa misja, realizowana w czasach niepewnych, miała ocalić całą ludzkość. Kryteria wyłaniające się z tego opisu nie są precyzyjne, przez co samo pojęcie mesjanizmu jest dość rozmyte. Na wielu filozofów mesjanistycznych wpływ mieli niemieccy filozofowie idealistyczni i budowane przez nich systemy historiozoficznehistoriozoficzne, głównie Hegel, Fichte i Schelling.
Idea mesjanizmu pojawiała się wtedy, gdy racjonalne próby poprawienia sytuacji danego narodu nie wytrzymywały konfrontacji z rzeczywistością. Tak było również w okresie polskiego romantyzmu, gdy nasi przodkowie, bezradnie próbując odzyskać niepodległość, zaczęli z nadzieją spoglądać ku niebu. Wyczekiwali pomocy od samego Boga. Właśnie przez takie podejście polski mesjanizm romantyczny okazał się światopoglądem maksymalistycznym. Chodziło w nim bowiem nie tyle o samo odzyskanie niepodległości, co o odmienienie oblicza całej Europy, o „przeanielenie” ziemi poprzez odnowienie przymierza z Bogiem. Przejawia się to zarówno w mesjanizmie filozoficznym, który zaprezentowali Hoene-Wroński i Cieszkowski, jak i w mesjanizmie antyracjonalistycznym, wrogim racjonalistycznej filozofii, jaki przejawiał się w namyśle Towiańskiego czy Mickiewicza.
Klęska powstania listopadowego (1831) uważana jest za symboliczną datę zapoczątkowującą romantyzm w literaturze polskiej. Wiążą się z nią takie wydarzenia, jak początek Wielkiej Emigracji powstaństanców do Francji, wzrost represji na ludności cywilnej, postępująca germanizacja i rusyfikacja, ale także rozwój mesjanicznego światopoglądu i wiara w boską interwencję na rzecz narodu, jeśli ten okaże się tego godzien.
Mesjanizm Hoene‑Wrońskiego
Historycznie pierwszym polskim filozofem, który określi swą koncepcję jako mesjanizm, był Józef Maria Hoene-Wroński. Mówił, że 15 sierpnia 1803 r. doznał aktu prywatnego objawienia, dzięki któremu miał zrozumieć sens całych dziejów ludzkich. Odkrył, że Bóg (zwany Absolutem) wiedzie ludzkość ku zbawieniu, ku ostatniej epoce historycznej, w której ludzie osiągną pełną doskonałość i nieśmiertelność, zjednoczą się z Bogiem, a historia dobiegnie końca, gdyż zrealizuje się biblijna idea Królestwa Bożego na ziemi. Wroński powtarzał, że treści boskiej iluminacji, której doznał, nie da się zrozumieć, jeśli samemu się jej nie dostąpiło. Od tej pory poświęcił więc całe życie na to, aby uczynić ludzkość gotową na przyjęcie odkrytej przez siebie prawdy. Starał się też przybliżyć realizację tej przyszłości. Postanowił stworzyć naukę na nowo, poczynając od matematyki, która byłaby jej podstawą. Dążył zatem do przebudowania całej u wiedzy ludzkiej w jedną doktrynę, która byłaby spójna z prawdami objawionymi religii. Taka doktryna zwałaby się „filozofią absolutną”, czyli filozofią wyrażającą Absolut (całość Stworzenia i samego Boga). Ponad pół wieku później wiele wzorów Wrońskiego przyczyniło się do rozwoju fizyki i rachunku różniczkowego. Pracował też jako wynalazca, chcąc stworzyć przełomowe maszyny przynoszące ludziom dobrobyt. Żadna z nich nie działała, ale w latach pięćdziesiątych XX w. okazało się, że jego odkrycia przydały się do budowy pojazdów, które wysłano na księżyc.
Co należy podkreślić, idea mesjanizmu zakłada, że wskazany uprzednio Mesjasz musi przeprowadzić swój lud poprzez tragedie dziejowe ku wyczekiwanemu zbawieniu. Problem polega jednak na tym, że Wroński nie wskazywał żadnego Mesjasza osobowego. Jedynym Mesjaszem w jego mesjanizmie była wyłożona przez niego filozofia absolutna, którą miał mu przedstawić sam Bóg w akcie prywatnego objawienia. Nie przypisywał więc sobie roli Mesjasza, lecz jedynie skromną – jak sam mniemał – rolę „depozytariusza losu ludzkości”.
Jedna z najbarwniejszych postaci polskiej filozofii, budząca kontrowersje pod każdym względem. Wybitny matematyk wyprzedzający swoją epokę, większości jego wzorów nie da się używać. Wspaniały wynalazca, lecz wielu projektów nie da się skonstruować. Idealista oddany sprawie polepszenia losu całej ludzkości, który w tym celu bez skrupułów wykorzystywał i manipulował swoimi wyznawcami. Zasłużony żołnierz powstania kościuszkowskiego, który zdradził i przeszedł na stronę Rosjan. Pierwszy polski mesjanista, ale zapewne nawet nie uważał się za Polaka. Sam siebie nazywał „depozytariuszem losu ludzkości”, zaś francuska policja określiła go mianem „nieszkodliwego wariata”.
W koncepcjach Wrońskiego nie pojawiają się idee takie, jak Polska Chrystusem narodów. Był to wczesny etap polskiego mesjanizmu, w którym te rozważania jeszcze nie były powszechne, a sam Wroński nawet nie podkreślał swojej polskości. Nie wskazywał też żadnego mesjasza i nie uważał, żeby sam nim był. Jedynym mesjaszem miała być jego filozofia, która przecież pochodziła od Boga. On był tylko jej powiernikiem i realizatorem.
Mesjanizm Towiańskiego
Działacz religijny dążący do reformy Kościoła, przekonany o jego skostniałości i potrzebie dostosowania go do nowych czasów. Inicjator i duchowy przywódca Koła Sług Sprawy Bożej, antyfilozoficznej i antyracjonalistycznej organizacji religijnej przypominającej sektę. Należeli do niej m.in. Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki.
Andrzej Towiański dostąpił aż dwóch objawień – 11 maja 1828 roku i równe 11 lat później. Dzięki nim zrozumiał, że musi opuścić rodzinne ziemie i wyjechać do Paryża, by tam skupiać wokół siebie młodą emigrację. Tak powstało Koło Sług Sprawy Bożej, grupa oddanych wyznawców. Ich nauczyciel okazał się charyzmatyczną postacią, której zaufali bezgranicznie, choć wykładał swe nauki w sposób mistyczny i niezrozumiały. Uczniowie wierzyli, że zgodnie z Apokalipsą św. Jana dzieje ludzkie dzielą się na siedem epok. Pierwsza zaczęła się wraz z Adamem i Ewą, drugą zainicjowała nauka Chrystusa, trzecią zaś rozpocznie mesjasz Towiański. U kresu wszystkich siedmiu musi zaś nastać Królestwo Boże na ziemi, stan pojednania i zjednoczenia się z Bogiem, kończący historię. Mistrz Andrzej podsycał nadzieje emigrantów chcących walczyć o niepodległość. Nakazywał im zamknąć się w sobie i hartować swego ducha, aby stali się gotowi do zostania ludźmi wielkimi, mesjaszami Sprawy Bożej. Gdy jednak mijał czas, a żadne obiecane przeobrażenie świata i odmiana sytuacji nękanej ojczyzny nie nadchodziły, wyznawcy poczuli się rozgoryczeni. W efekcie Koło zaczęło się rozpadać. Jego członkowie chcieli nie tylko umartwiać swego ducha, lecz także dokonać czynów zbrojnych. Pragnęli wzniecić nie tylko rewolucję duchową, ale też rzeczywistą, która wywróci dotychczasowy ład świata, obali despotów i doprowadzi do zmartwychwstania Polski. Towiański nie mógł im tego zapewnić, zwłaszcza że nakazywał nie angażować się w politykę i sprawy doczesne, przekonany, że nasze tragiczne położenie jest karą Bożą, zaś ciemiężący Polskę Rosjanie – jej wykonawcami, którym należy się szacunek.
Mesjanizm Towiańskiego jest antyracjonalistyczny i antyfilozoficzny. Mistrz Andrzej, podobnie jak i Mickiewicz, nie dowierzał rozumowi. Mniemał, że prawdy objawione poznaje się sercem, a nie rozumem, zaś filozofia jest w stanie analitycznie badać świat, lecz nigdy nie będzie potrafiła wypracować obiektywnego obrazu rzeczywistości, tym bardziej zaś – nigdy nie przeniknie prawd objawionych. Właśnie przez takie podejście trudno z jego mistycznego mesjanizmu wyciągać wnioski pewne i obiektywne. Jak się okazało, nawet jego uczniowie nie byli w stanie dokładnie i w pełni pojąć nauki mistrza. Nie zmienia to jednak faktu, że to właśnie koncepcja Towiańskiego najlepiej ukazuje mesjanizm mistyczny, który był jedną z form polskiego mesjanizmu romantycznego.
Klęska powstania styczniowego w 1864 roku uznawana jest za symboliczny koniec polskiego romantyzmu. Ogólnie przyjmuje się, że było to powstanie, które jawnie ukazało, że romantyczny światopogląd i idealistyczne przekonania gnębionego narodu nie wytrzymują konfrontacji z rzeczywistością.
Mesjanizm Cieszkowskiego
Cieszkowski dostąpił objawienia w 1838 r. Kiedy podczas mszy młody filozof odmawiał modlitwę Ojcze nasz zrozumiał, że zawarte w niej siedem próśb, to tak naprawdę siedem cech przyszłego świata. Na przykład prośba „chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj” oznacza, że w przyszłości każdy będzie miał pracę, opiekę społeczną, a problem głodu zniknie. Jego olśnienie polegało na tym, że dotąd nikt nie zauważył głębszego sensu modlitwy, której przecież nauczył nas sam Chrystus.
Cieszkowski był reprezentantem polskiej filozofii narodowejfilozofii narodowej, która dążyła do przetrwania polskiego ducha narodowego w czasach zaborów i była bardzo mocno zainspirowania rozważaniami Hegla. Dotąd pragnął jedynie poprawić historiozofię (filozofię historii) niemieckiego filozofa, ale po dostąpieniu prywatnej iluminacji stworzył zupełnie nową, mesjanistyczną koncepcję dziejów.
Jeden z najwybitniejszych polskich filozofów narodowych, chcących tworzyć filozofię odzwierciedlającą polskiego ducha narodowego i zafascynowanych filozofią Hegla. Jego koncepcja jest jedynym przykładem połączenia filozofii narodowej i mesjanizmu. Autor tak ważnych prac, jak: Prolegomena do historiozofii, Bóg i palingeneza oraz Ojcze nasz, gdzie wyłożył swój mesjanizm.
Filozof podzielił dzieje na trzy epoki. Pierwsza, zwana przeszłością czy „starożytnością”, rozpoczęła się od Adam i Ewy. Była okresem materializmu, nastawienia na sprawy doczesne, zmysłowość, uczucia i dynamicznego rozwoju sztuki. Druga zaczyna się dzięki działalności Jezusa, jest nazywana „średniowieczem” i trwa do czasów współczesnych. Stanowi czas idealizmu, racjonalizmu, skupia się na życiu wiecznym, rozwija naukę. Obie epoki są zupełnie różne, ich treść zaprzecza sobie nawzajem. Są jak teza i antyteza u Hegla, co oznacza, że zjednoczyć je musi antyteza – epoka trzecia, która lada moment ma się rozpocząć. Ma to być okres zniesienia, pokonania wszystkich sprzeczności, osiągnięcia pojednania na wszystkich płaszczyznach życia ludzkiego, epoka woli i czynu, dzięki czemu historia się zakończy, nastanie Królestwo Boże na ziemi, a ludzkość zjednoczy się z Bogiem.
Jedynym mesjaszem w rozważaniach Cieszkowskiego jest Chrystus, który zakończył pierwszą epokę, rozpoczął drugą, a dzięki modlitwie, której nas nauczył, wiemy, jak będzie wyglądała epoka trzecia. Musimy to zrozumieć i dobrowolnie chcieć ją zrealizować. Jest to misja, która według niego przypadła Polakom.
Słownik
filozofia, której celem jest wyrażenie ducha własnego narodu, wskazanie, co przesądza o jego niepowtarzalności, ale także o jego roli w dziejach i miejscu pomiędzy innymi narodami; w myśli polskiej wystąpiła w romantyzmie, głównie w latach 1838–1848, gdy koniecznym stało się przetrwanie naszej świadomości narodowej pod zaborami; jej głównymi przedstawicielami byli: August Cieszkowski, Bronisław Ferdynand Trentowski, Karol Libelt, Edward Dembowski
dziedzina filozofii zajmująca się filozoficznym namysłem nad dziejami (historią); w odróżnieniu od naukowej historii nie zajmuje się badaniem i analizowaniem pojedynczych faktów, lecz szuka głównych mechanizmów i powtarzających się motywów w dziejach ludzkich; pyta o sens i cel ogólnie rozumianej historii, stara się także (na mocy odkrywanych w dziejach praw i tendencji) wnioskować o tym, jak będzie wyglądała przyszłość
(od hebr. מָשִׁיחַ, maszijah – mesjasz) rodzaj namysłu religijno‑filozoficznego, w którym uprzednio wskazany mesjasz (jednostkowy: jako mąż Opatrzności lub zbiorowy: jako naród wybrany) wiedzie ludzkość ku świetlanej przyszłości; mesjanizm może łączyć się z millenaryzmem (ideą Królestwa Bożego na ziemi, które nastanie po okresie ciężkich przejść) lub pasjonizmem (motywem cierpień, których musi doświadczać jednostka lub naród); idea głęboko zakorzeniona w kulturze europejskiej, wprowadzona przez judaizm, w którym Żydzi występują jako naród wybrany, spopularyzowana i zredefiniowana w Europie na przestrzeni wieków; pierwszym polskim myślicielem, który rozwiną koncepcję mesjanizmu filozoficznego, był Józef Maria Hoene-Wroński