Kim jest nadczłowiek?

Najbardziej rozpoznawalnym pojęciem nietzscheańskiej filozofii jest oczywiście termin „nadczłowiek”. Nie ma w tym nic dziwnego, wszak był on zwieńczeniem i najwyższym ideałem całej myśli niemieckiego filozofa. Kreacja wybitnego twórcy, samotnika, który wbrew przeciwnościom realizuje swe siły twórcze, przyczyniając się do powstania nowej, wyższej kultury, była swoistą summą nietzscheańskich rozważań. Nadczłowiek miał być nieosiągalnym ideałem, wolnym od wszelkich ograniczeń, tak wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Widmem majaczącym na horyzoncie, który Nietzsche stawiał jako cel dążeń wszystkim ponadprzeciętnym jednostkom, zdolnym zrozumieć jego naukę i poprawnie odczytywać treść jego pism. W twórczości nietzscheańskiej wciąż odczuwalne jest swoiste napięcie pomiędzy inteligentną jednostką a szarym, bezmyślnym tłumem. Jednostka dąży do pełnej realizacji swych sił twórczych, tłum zaś stawia jej opór i stara się ją „zrównać do szeregu”. Jednostka pragnie tworzyć nowe, własne wartości i urzeczywistniać je w praktyce, tłum stoi na straży powszechnie obowiązujących norm, a działanie twórczej jednostki jest dla niego wręcz obrazoburcze. Celem niedocenianej i nierozumianej jednostki jest tworzyć rzeczy wielkie, łamiące dotychczasowy ład i porządek. Celem tłumu jest życie spokojne, oparte na miałkich przyjemnościach, pozbawione wysiłku samodzielnego myślenia. Kluczowe dla zrozumienia tych relacji jest pojęcie resentymentu.

Czym jest resentyment?

RY7SCbvAlOmGn1

Zdjęcie przedstawia kiść winogron. Owoce są dojrzewające. Ich kolory przechodzą od zieleni do fioletu.

Resentyment jest dziś pojęciem mocno zakorzenionym w filozofii i psychologii, a także wszechstronnie zbadanym przez obie dziedziny wiedzy. Oznacza ono taki sposób ujmowania świata (również wartości), w tym sposób myślenia, dzięki któremu człowiek może zachować wysokie mniemanie o sobie, a więc dokonać samoakceptacji. Najbardziej obrazowym okazuje się tutaj podział na tzw. „słodkie cytryny” i „kwaśne winogrona”Indeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹, o którym pisał chociażby Józef Kozielecki. W pierwszym przypadku wyolbrzymiamy nasze osiągnięcia, aby we własnych oczach uchodzić za ludzi wartościowych (niespełniony poeta będzie zawsze podkreślał wygranie pomniejszych konkursów poetyckich, np. jeszcze w szkole podstawowej), w drugim przypadku dokonuje się umniejszenia rzeczy dla nas nieosiągalnych (mężczyzna umniejsza przymioty kobiety, która nigdy nie zwróciłaby na niego uwagi, wmawiając sobie, dlaczego wcale nie jest ona kobietą wspaniałą). Dzisiejsza psychologia zna wiele przykładów takich obronnych mechanizmów myślenia, jednak w czasach Nietzschego nikt jeszcze nie zajmował się ich analizą. Niemiecki filozof poświęcił więc zagadnieniu resentymentu wiele uwagi. Jak się okazuje, jest ono bardzo pomocne dla zrozumienia wielu niuansów jego myśli filozoficznej.

RkBs1czLTwgm1

Zdjęcie przedstawia grzbiety dwóch książek. Ich okładki są w żółtym kolorze. Książki są w języku hiszpańskim. Leżą na stole, którego blat jest lustrzany. Daje to złudzenie, jakby na stole znajdowały się nie dwie, a cztery książki.

Dlaczego nadczłowiek skazany jest na resentymenty tłumu?

Chcąc być istotą twórczą, w pełni realizującą swą wolę mocywola mocywolę mocy i zasadę amor fatiamor fatiamor fati, wybitna jednostka natychmiastowo skazuje się na wykluczenie poza nawias społeczny. Paradoks jej działań polega na tym, że tworząc kulturę wyższą i nowe wartości, dokonuje dzieł, które nie zostaną z miejsca docenione. Znamy bowiem wielu twórców, którzy za życia byli wyszydzani i pogardzani, a dopiero po śmierci okazywali się istotami wybitnymi, których dorobku nie sposób przecenić. Zdaniem Nietzschego jest to zupełnie naturalne. Tłum boi się tego, czego nie jest w stanie zrozumieć. Tłum reaguje wrogo na wszelkie przejawy występowania przeciwko normom, które uznaje za święte i niepodważalne. Bezrozumna gawiedź musi więc jakoś racjonalizować sobie działania twórcy, znaleźć taką interpretację jej działań, która umniejszy jej wysiłki i pozwoli ją wyśmiać i bagatelizować jej starania. Resentyment okazuje się więc niezbędny w tym znaczeniu, że jest bezwiednym, nieuświadomionym mechanizmem umniejszania wartości. Za jego pomocą bardzo łatwo uznać zdolnego, nieprzeciętnego twórcę za wichrzyciela, odmieńca, obrazoburcę, zgrywusa, a nawet – szaleńca. Można kolokwialnie stwierdzić, że jeśli nie jesteśmy w stanie kogoś zrozumieć, to zawsze będziemy w stanie go opluć. Dlatego też indywidualista, który dąży do ideału nadczłowieka, skazany jest na resentymenty ze strony gawiedzi.

RGvdmYqXwiE5S

Zdjęcie przedstawia młodą kobietę. Kobieta uśmiecha się szeroko. Ma uniesioną ku górze prawą rękę. Za plecami kobiety widoczny jest duże płótno malarskie.

RrctfiwwucoNM

Zdjęcie przedstawia lewą dłoń. Jest na niej ułożonych siedem różnych monet.

Dlaczego tylko nadczłowiek jest wolny od resentymentów?

Nietzscheański, nieosiągalny ideał nadczłowieka miał być wolny od resentymentów. Nietzsche rozpisywał się o nim jako o istocie doskonałej, stanowiącej wręcz ewolucyjny cel człowieka. Rozumiał ją jako jednostkę wybitną, która będzie w stanie zrozumieć ideę bycia nadczłowiekiem i realizować ją na swój własny, niepowtarzalny sposób, poprzez dzieła, które tworzy. Dokładna analiza twórczości niemieckiego filozofa jasno ukazuje, że była to istota doskonała, a więc wolna od wszelkich, typowo ludzkich ułomności. Nadczłowiek jest zatem pozbawiony wszelkich resentymentów. Dokonuje przewartościowania wszystkich wartościprzewartościowanie wszystkich wartościprzewartościowania wszystkich wartości, w pełni realizuje swą wolę mocy, jest całkowicie oddany życiu, gdyż godzi się na wszystko, co go spotyka, jednocześnie kierując swym losem według swej woli. Oznacza to także, że jest świadomy niezrozumienia, jakie go spotyka. Wie, że mało kto będzie w stanie go zrozumieć, że niewielu doceni jego starania, zaś jego dzieło i wartości mogą dopiero wraz z upływem czasu, zapewne dopiero po jego śmierci, być przejęte przez tłum i uznane za nowe, niezbywalne świętości. Jak zostało powiedziane, nadczłowiek jest ideałem nieosiągalnym. Zdaniem Nietzschego ten, kto osiągnie swój ideał, nie ma już do czego dążyć, pozostaje w stagnacji i samozadowoleniu, przez co udowadnia, że tak naprawdę to nie był żaden ideał. Czy zatem można wyzbyć się resentymentu, który jest przecież typowo ludzkim mechanizmem psychologicznym? Zdaniem niemieckiego filozofa – nie. Do tego byłby zdolny tylko nadczłowiek.

Słownik