Co to znaczy: poezja?

Gdyby zapytać dziesięć losowo wybranych osób, czy język poetycki różni się od języka potocznego, prawdopodobnie większość zgodziłaby się bez namysłu, że tak – nawet jeśli nie potrafiliby dokładnie powiedzieć, na czym polega ta różnica. Zapomnij na chwilę wszystko, co wiesz o wierszach i spójrz na nie jako na zwykłe teksty, takie jak ulotki, listy zakupów, powieści. Znajdujesz się teraz w takiej samej sytuacji jak Arystoteles, kiedy zaczynał pisanie Poetyki. Słowo poezjapoezjapoezja oznaczało po prostu „tworzenie”:

W ostatnim zdaniu Arystoteles wskazuje, co odróżnia poezję od innych tekstów – naśladuje ona przyrodę – czyli, jak powiedzielibyśmy dzisiaj, rzeczywistość. Nie ma więc poezji, która nie naśladowałaby rzeczywistości.

Poezja była więc, po pierwsze, jedną ze sztuk naśladowczych. Arystoteles nie posługiwał się pojęciem „sztuki”, mówił natomiast o wielu „sztukach”. Wynikało to z faktu, że nie rozumiał ich w taki sposób, w jaki my – współcześnie – rozumiemy „sztuki piękne”, czyli działalność artystyczną, którą odróżniamy od techniki czy rzemiosła. Arystoteles myślał o sztuce jako o umiejętności wytwarzania określonych przedmiotów. Była to więc więc umiejętność techniczna (zauważ, że greckie słowo oznaczające sztukę – techne – stało się źródłem współczesnego słowa „technika”).

Tak pojęte sztuki dzielił Arystoteles na te, które uzupełniają przyrodę – sztuki uzupełniające – ponieważ wytwarzają coś, czego w przyrodzie pierwotnie nie ma. Taką sztuką jest np. garncarstwo. Drugim rodzajem była natomiast grupa sztuk naśladowczych – wytwarzane przez nie przedmioty naśladują to, co w przyrodzie już istnieje.

Pierwszym krokiem w definiowaniu poezji przez Arystotelesa było uznanie, że jest ona sztuką, a więc umiejętnością naśladowania rzeczywistości. Z pewnością zgodzisz się, że nie każdy tekst naśladuje rzeczywistość. To samo stwierdził Arystoteles – choć Empedokles napisał swój traktat filozoficzny wierszem, to tekst ten nie jest poezją. Żeby pomyśleć o poezji w sposób Arystotelesowski musisz więc najpierw ze wszystkich tekstów, które przychodzą ci do głowy wybrać tylko te, które naśladują rzeczywistość. To oczywiście nie wszystko – sztuk naśladowczych jest wiele. Należy więc określić, na czym polega ten szczególny sposób naśladowania rzeczywistości, którym posługuje się poezja.

Na czym polega naśladowanie?

Naśladowanie to inaczej mimesis:

Na czym jednak polega naśladowanie w poezji?

Poezja naśladuje przyrodę posługując się właściwymi sobie środkami – rytmem, słowem i melodią (przypomnijmy, że poezja nie służyła do czytania, ale do słuchania). Arystoteles zauważa, że każda sztuka coś przedstawia – niech będzie znana to zarówno Arystotelesowi, jak i tobie, historia powrotu Odyseusza z wojny trojańskiej. Malarstwo przedstawi tę historię na swój sposób: np. za pomocą kolorowych obrazków na glinianych amforach. Poezja natomiast przedstawi tę samą historię inaczej – po pierwsze: posługując się wierszem, po drugie: używając odpowiedniego języka oraz środków poetyckich (na przykład metafor), a po trzecie – nadając słowom odpowiednią melodię.

Utwór poetycki to taki, który naśladuje rzeczywistość za pomocą środków językowych. To jednak nie wszystko – opowiada bowiem pewną historię, czyli innymi słowy, posiada akcję. Rolą poety jest właściwe uporządkowanie zdarzeń, o których zamierza opowiedzieć. W Poetyce Arystoteles przedstawił katalog ogólnych rozwiązań i schematów dotyczących budowania akcji, rozwiązywania konfliktów dramatycznych, budowy postaci, którymi posługują się twórcy tragedii.

O tym, w jaki sposób budowany jest utwór poetycki decyduje jego przedmiot oraz sposób naśladowania. Przedmiot to właściwa danemu gatunkowi poezji tematyka oraz łączący się z nią styl. Przykładowo, przedmiotem tragedii były losy ludzi szlachetnych, lepszych od tych, których spotkać można w rzeczywistości. Towarzyszył jej podniosły styl.

Z kolei sposób naśladowania dotyczył tego, jak przedstawiona jest akcja utworu – czy za pomocą narratora (jak w epopei), czy też w sposób dramatyczny, w którym historia opowiadana jest przez same działające na scenie postaci.

Poezja w ujęciu Arystotelesa to takie utwory, które przedstawiają pewne sytuacje, które mogłyby się wydarzyć w rzeczywistości. Naśladowanie nie jest jednak odwzorowaniem – nie chodzi w nim o to, by fabuła wiernie przedstawiała wydarzenia (jeśli dotyczy wydarzeń historycznych), lecz o to, by właściwie posługiwać się środkami właściwymi poezji – do wybranego tematu dobrać (spośród ogólnie przyjętych schematów i rozwiązań) właściwy język, styl i sposób narracji.

Prawda i prawda sztuki

Czy konsekwencją mimesis nie jest to, że poeta może przedstawić tylko coś, co istnieje naprawdę?

ReU7DC8tLn2dT1

Ilustracja przedstawia antyczną wazę. Na wazie przedstawiona jest scena walki dwóch mężczyzn. Jeden z nich jest nagi, jedynie z przepaską na biodrach, trzyma nóż w dłoni. Drugi z nich jest nagi, ma maskę zwierzęcia, a w rękach trzyma dyski.

Zatem według Arystotelesa sztuka ma swój własny cel, niezależny od rzeczywistości, którą przedstawia. Jakie kryteria – oprócz wzruszenia – musi spełniać sztuka?

Poezja ma przede wszystkim „trafić do przekonania” – a więc fabuła utworu poetyckiego ma być w oczach widzów prawdopodobna – nie zaś prawdziwa. Jeżeli w Iliadzie bogowie pomagają greckim wojownikom w walce, to według Arystotelesa nie należy pytać, czy z historycznego punktu widzenia się to wydarzyło. Należy raczej zadać pytanie, czy w świetle tego, w co wierzyli Grecy, ich bogowie mogli się tak zachować. Zauważ, że według Arystotelesa sztuka powinna być osądzana według kryteriów właściwych sztuce, a nie – wobec niej zewnętrznych (np. zgodność z faktami).

R13Kdxnl96u2W

Ilustracja przedstawia scenę walki dwóch mężczyzn. Obaj mężczyźni ubrani są w rzymskie stroje wojskowe składające się z lekkiej zbroi, tarczy, dzidy, hełmu z pióropuszem, sandałów zapinanych rzemieniem. Dookoła nich latają wojownicy anioły. Z tyłu za nimi widać walczący tłum.

Oznacza to również, że fabuła poezji (w przeciwieństwie do narracji historycznej) mówi o tym, co mogło się stać, ale też o tym, co może się przydarzyć każdemu człowiekowi – jest bowiem ogólna:

Rolą poety jest więc wykreowanie postaci, która w danej sytuacji będzie się zachowywać w określony sposób – to, kim jest, ma dla niego drugorzędne znaczenie. Ta typowość poezji oznacza, że naśladuje ona to, co w rzeczywistości ogólne, czyli też to, co dotyczy wszystkich ludzi. W tym sensie poezja jest uniwersalna.

Sztuka poetycka w rozumieniu Arystotelesa polega zatem w dużej mierze na umiejętności ułożenia wydarzeń – obojętnie, czy zostały one zaczerpnięte z rzeczywistości, czy zmyślone – w taki sposób, by widz mógł odnieść je do siebie oraz uznać za prawdopodobne. To było również podstawowe kryterium oceny utworów poetyckich:

Zauważ, że greckie tragedie opowiadały przede wszystkim znane wszystkim historie zaczerpnięte z mitologii. Kunszt poety nie polegał więc na wymyśleniu ciekawej fabuły, ale na jej umiejętnym przedstawieniu – na tym, jak ją opowiada. Arystoteles nie posługiwał się w poetyce pojęciem formy, ale jego skupienie na sposobie działania poezji przygotowało pod nie grunt. Pojawi się ono w tym znaczeniu w późniejszej estetyce. Postulat Arystotelesa, by poeta dobierał właściwą, odpowiednią formę do tematu, o jakim opowiada, stanie się natomiast w późniejszej estetyce podstawą zasady decorumdecorumdecorum (łac.), czyli stosowności.

Co jest celem poezji?

Utwory poetyckie tym się różną od innych, że naśladują rzeczywistość – to jest ich cecha wspólna. Natomiast samo naśladowanie służy według Arystotelesa określonemu celowi:

Celem poezji jest zatem oddziaływanie na odbiorcę, a konkretnie – na jego uczucia. W zacytowanym przykładzie mowa jest o tragedii – powinna wzbudzić ona w widzach litość oraz trwogę. To ważny element teorii poezji Arystotelesa. Kiedy zdefiniował tragedię, skupił się nie tylko na opisaniu jej elementów, ale również odpowiedział na pytanie czemu ma ona służyć:

Wzbudzanie uczuć nie jest celem samym w sobie, ale spełnia ważną funkcję – doprowadza do emocjonalnego oczyszczenia u widzów. Taki jest według Arystotelesa sens istnienia poezji. W innej części Poetyki dowodził, że tragedia wywodzi się z dytyrambów, czyli pieśni religijnych. Ta rytualna geneza tragedii wskazuje, że, ze względu na swój „oczyszczający” charakter, poezja pełniła niezwykle ważna funkcję psychologiczną i społeczną.

Czym jest poezja?

Wróćmy do głównego pytania postawionego we wprowadzeniu – czym jest poezja? – i zbierzmy informacje, które pojawiły się w tym materiale. Dla Arystotelesa poezja należy do sztuki słowa. Jest zatem umiejętnością tworzenia tekstów i samym działaniem twórczym. Jednak nie każdy tekst jest dla Arystotelesa tekstem poetyckim. Poezja nie jest bowiem tym samym, co sztuka słowa, lecz tylko jedną z jej odmian. Zaliczają się do niej teksty mimetyczne, czyli takie, które naśladują rzeczywistość.

Arystoteles nie definiuje samego terminu mimesis, bo zakłada, że jego czytelnik je rozumie. Mimesis rozumiano w tamtych czasach przede wszystkim jako czynność aktora, który za pomocą właściwych sobie środków, jak np. gesty, naśladuje coś, co istnieje realnie – np. emocje, które przeżywają ludzie. Teksty, które w analogiczny sposób naśladują rzeczywistość, są dla Arystotelesa poezją.

Definicja Arystotelesa – pierwsza znana nam definicja poezji – różni się od współczesnej. Uznanie naśladownictwa za cechę definicyjną poezji sprawia bowiem, że nie wszystkie teksty pisane wierszem można do niej zaliczyć, jak na przykład pochodzący z V w. p.n.e. poemat O naturze Empedoklesa z Akragas. Wprawdzie został on napisany wierszem, lecz nie posiada innych elementów, które według Arystotelesa powinna posiadać poezja.

Teksty poetyckie to takie, które naśladują rzeczywistość używając właściwych sobie środków (rytmu, melodii i słowa), opowiadają historie o podniosłej lub komicznej tematyce i robią to za pośrednictwem narratora lub poprzez wchodzące na scenę postaci. Ich fabuła układana jest z pewnych typowych, schematycznych elementów (Arystoteles przedstawił w „Poetyce” ich katalog, lecz tylko w odniesieniu do tragedii). Kluczowym aspektem poezji jest jednak cel, któremu te formalne środki są zawsze podporządkowane. Celem tym jest oddziaływanie na odbiorcę – wywołanie w nim określonego przeżycia. W przypadku tragedii celem tym jest katharsis. Możemy jednak przypuszczać, że według Arystotelesa każdy gatunek poezji posiadał właściwy sobie cel.

Słownik