Memento mori!

R1LUy8IIy88uu1

Ilustracja przedstawia taniec ludzi przy ognisku. Ludzie mają karykaturalne kształty. Kilkanaście osób tańczy i podskakuje przy ognisku, a ogromna postać - siedzący szkielet w długiej szacie - gra tańczącym na skrzypcach. Cała scena rozgrywa się na cmentarzu, wśród nagrobków.

Problem śmierci należy do tych najważniejszych dla ludzi. Nawet jeśli nie myślimy o nim intensywnie, to prędzej czy później świadomość własnej śmiertelności staje się naszym udziałem. O nietrwałości życia ludzkiego mówią m.in. filozofowie, teologowie oraz artyści. Z ich wypowiedzi na temat umierania można stworzyć ogromną antologię. Sporą jej część stanowiłyby sentencje przejęte od ludzi żyjących w antyku. Przykładowo rzymski filozof i pisarz Seneka twierdził: Życie mądrych jest niczym innym jak rozważaniem śmierci. Z tą mądrością zgodziliby się ludzie żyjący w średniowieczu. Jednak nie tylko grecko‑rzymska filozofia oraz literatura inspirowały ich do rozważań na ten temat. Jeszcze ważniejszym źródłem było chrześcijaństwo. Wprawdzie jedną z podstaw tej religii jest przekonanie, że śmierć dotyczy tylko ciała, bo duszę Bóg obdarzył nieśmiertelnością, jednak ta wiara wcale nie musiała uspokajać. Podkreślano, że życie ziemskie to krótki etap, a po zgonie następuje wieczność: w niebie lub piekle. To, dokąd trafia dusza po śmierci, zależy od tego, jak każdy ze śmiertelników przeżył swój czas na ziemi. Z tego powodu często modlono się: „Od nagłej i niespodziewanej śmierci wybaw nas, Panie” oraz przypominano: „Memento mori!”, czyli „Pamiętaj o śmierci!”.

Kiedy ludzie wznosili modły o ocalenie przed zarazą czy wojną, wiedzieli, o co proszą. Wciąż nawracające epidemie (dżumy, cholery i innych chorób), pożary trawiące drewnianą zabudowę miast i wsi, długie okresy nieurodzaju wywołane warunkami atmosferycznymi, wreszcie ciągłe konflikty zbrojne – wszystko to sprawiało, że przeciętny Europejczyk żył wtedy znacznie krócej niż dziś. Choć średnią długość życia wyraźnie zaniżała duża śmiertelność wśród dzieci, to starcy 80- czy 90‑letni byli rzadkością.

Umierania trzeba się nauczyć

Szczególnie często temat śmierci podejmowano w wiekach XIV i XV. Przyczyniły się do tego wspomniane czynniki. W 1348 r. nasz kontynent nawiedziła pierwsza epidemia dżumy, w ciągu krótkiego czasu zmarło niemal 43 miliony ludzi. Stanowiło to 1/4 całej ówczesnej populacji. Od tej pory co kilka, kilkanaście lat w Europie pojawiało się morowe powietrze, tym mianem określano epidemię, pomór, które dosłownie dziesiątkowało ludność. Morową zarazę (zwłaszcza dżumę) postrzegano jako karę Bożą za grzechy.

RPuS975QsT1oE1

Ilustracja przedstawia umierającą osobę, która leży w łóżku. Stoją wokół niej postacie świętych w aureolach, a także pełzające po zmieni diabły. Przy umierającym stoi anioł z ogromnymi skrzydłami.

Nic dziwnego, że o pomoc zwracano się właśnie do Boga oraz świętych. Namawiali do tego zakonnicy i księża wygłaszający odpowiedniej treści kazania, intonujący specjalne modlitwy, inicjujący spektakle unaoczniające konieczność pamiętania o śmierci. Ówczesna sztuka podejmowała motywy, które koncentrowały się właśnie na tym zagadnieniu. Należały do nich tańce śmiercidanse macabretańce śmierci (fr. danse macabre) oraz sztuka umieraniaars moriendisztuka umierania (łac. ars moriendi).

Pierwszy z tych motywów zrodził się już w XIII w. Zaczęły wówczas powstawać dzieła plastyczne i literackie, ukazujące korowody, w których Śmierć wiodła ludzi reprezentujących przedstawicieli różnych płci, wieku, zawodów itd. Zadaniem danse macabre było uzmysłowienie równości wszystkich ludzi wobec śmierci.

Drugi z popularnych motywów sztuki średniowiecznej miał uczyć dobrego umierania. Nauka ta dotyczyła zarówno samego umierającego (łac. moribundus), jak i jego najbliższych, którzy powinni towarzyszyć człowiekowi w ostatnich chwilach życia. Ars moriendi pokazywała, np. w postaci serii drzeworytów, kolejne etapy procesu odchodzenia śmiertelnika.

„Ach, gdzież są niegdysiejsze śniegi?”

RnkfTZrOCpnwt1

Ilustracja przedstawia nagrobek rycerza. Mężczyzna jest ubrany w zbroję, hełm, na biodrach ma przepasany miecz. Na jego nogach leży tarcza z herbem lwa w koronie królewskiej.

Tańce śmierci i sztuki umierania odwoływały się do różnych toposówtopostoposów, by ukazać potęgę śmierci. Jednym z najchętniej wykorzystywanych był topos ubi sunt?ubi sunt?ubi sunt?, co po łacinie oznacza „gdzież są?” i stanowi skróconą wersję pytania: Ubi sunt qui ante nos fuerunt? („Gdzie są ci, którzy byli przed nami?”). Odpowiedź nasuwała się jedna: w grobie. W ten sposób podkreślano słabość kruchego, marnego człowieka, który mógł za życia rządzić całym światem, ale musiał uznać wyższość śmierci. Jednym z najwspanialszych dzieł sięgających po ten motyw jest Wielki Testament francuskiego twórcy François Villona, w którym pada nostalgiczne pytanie: Ach, gdzież są niegdysiejsze śniegi?.

Polscy twórcy także nie mogli i nie chcieli omijać problemu śmierci. Wprawdzie nasze średniowieczne piśmiennictwo nie jest zbyt obfite, ale można w nim znaleźć kilka interesujących i ważnych dzieł poświęconych umieraniu. Za najciekawsze uchodzi Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (ewentualnie: Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią).

Słownik