Przeczytaj
TrenTren to gatunek poetycki wywodzący się z antyku. Jego źródeł poszukuje się z jednej strony w tradycji biblijnej (starotestamentowa Księga Jeremiasza), z drugiej – w kulturze Greków, wskazując na starogreckie obrzędowe pieśni żałobne wyrażające żal z powodu czyjejś śmierci, zawierające pochwały zalet i zasług zmarłego oraz służące rozpamiętywaniu jego czynów i myśli. Tren jest blisko związany z dwiema innymi formami poezji funeralnejfuneralnej: elegiąelegią i epicediumepicedium, które również podejmują kwestie przemijania i śmierci. Najbardziej znanymi autorami liryki żałobnej w okresie antyku byli m.in. Simonides z Keos (Grecja), Owidiusz i Cyceron (Rzym).
Pieśni żałobne tworzono zgodnie z ustalonymi regułami. W utworze występowały zazwyczaj trzy postacie: zmarły, jego pogrążony w żałobie bliski oraz osoba chwaląca zmarłego, która udzielała także napomnienia i pocieszenia. W klasycznym trenie opłakiwanym bohaterem mógł być tylko człowiek dorosły, sławny, z określonymi zasługami.
Utwory żałobne opierano na schemacie, w którym następowały po sobie kolejno:
1) wstęp zawierający demonstrację żalu i prezentację osoby zmarłej oraz opłakującego (exordium), 2) pochwała zmarłego i wymienienie jego zalet (laudatio), 3) ukazanie wielkości poniesionej straty (iacturae demonstratio), 4) pocieszenie (consolatio) i ‒ niekiedy ‒ 5) napomnienie (exhortatio).
Poezja żałobna łączy się z określoną topiką ‒ charakterystyczne są dla niej toposy ubi sunt?, Horacjańskie exegi monumentum, non omnis moriar oraz motywy związane z przemijaniem, np. motyw snu, motyw odlotu duszy z ciała, motyw zimy. Częste jest również przywoływanie postaci mitologicznych czy biblijnych związanych z tradycją żałobną: np. Niobe, Antygony, Orfeusza, Hioba.
Epoka odrodzenia przyniosła liczne i różnorodne przykłady liryki żałobnej. Poeci renesansowi często pisali utwory upamiętniające zmarłych: bliskich i osoby publiczne. Poezję taką tworzono na zamówienie. Wzorce poezji funeralnej czerpano z antyku, zarówno jeśli chodzi o sposoby literackiego obrazowania, stylistykę, schematy kompozycyjne, jak i formy gatunkowe ‒ stąd popularność epitafiówepitafiów, elegii, epicediów.
Jednocześnie jednak wyrastająca z klasycznych reguł poezja żałobna poświęcona osobom zmarłym ewoluowała, czego dowodem są Treny Jana Kochanowskiego - cykl 19 utworów opublikowany w 1580 roku w Krakowie.
Kochanowski podchodził z szacunkiem do tradycji liryki funeralnej i wiele z niej czerpie, o czym świadczą m.in. podniosły, refleksyjny ton, typowe dla klasycznej poezji żałobnej motywy i toposy, liczne nawiązania do kultury antyku, a także schemat epicedialny. Jednocześnie dzieło poety cechuje wysoka oryginalność. Cykl, który powstał po śmierci córki poety, Orszulki, był na tyle wyjątkowy, że już wydawca i przyjaciel Kochanowskiego, Jan Januszowski, uznał za właściwe wytłumaczyć poetę przed krytykami, którzy uważali za nieodpowiednie poświęcić poważny utwór żałobny małemu dziecku. Zgodnie z zasadą stosowności epicedia pisano na cześć wielkich osobistości, a nie kilkuletnich dzieci. Kochanowski przełamał tę tradycję, a dodatkowo, mimo że pisał pod wpływem żalu po utracie własnej córki, to nie zmarłą Urszulę uczynił główną bohaterką cyklu, lecz na pierwszy plan wysunął siebie: rozpaczającego ojca, przechodzącego kryzys światopoglądowy filozofa.
Poeta zmienił także formę lirycznego wyrażenia bólu ‒ rozbił długie i obszerne epicedium na kilkanaście mniejszych, samodzielnych utworów, w różny sposób operujących typowymi dla gatunku motywami. Zachował przy tym wszystkie niezbędne części, jakie dawni teoretycy przypisywali temu gatunkowi (a więc wstęp, pochwały zmarłego, ukazanie wielkości straty, żal, pocieszenie i napomnienie).
Cykl Kochanowskiego jest bardzo starannie zaplanowany pod względem kompozycji i sposobu ujęcia tematu. Łączy różne elementy bogatej tradycji literackiej, czerpiąc zarówno z antycznych trenów greckich, klasycznego epicedium, starożytnych elegii, jak i biblijnych psalmów.
Słownik
(gr. elegeia – pieśń żałobna) – poważny, refleksyjny utwór liryczny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych (przemijanie, śmierć)
(gr. epikedeion; epi – na + kedos – smutek, ból) – pieśń żałobna wywodząca się z ludowej tradycji greckiej, początkowo śpiewana przy zmarłym. Jako forma literacka epicedia to uroczyste poematy żałobne o ustalonym porządku retorycznym, na który składają się: pochwała zalet zmarłego, opłakiwanie poniesionej straty oraz pocieszenie.
(gr. epi‑taphios – nad grobem) – napis nagrobkowy lub krótki wiersz poświęcony osobie zmarłej
(łac. funerus = funebris – należący do pogrzebu, pogrzebowy) – dotyczący pochówku i żałoby po zmarłym
(gr. threnos – opłakiwanie, pieśń żałobna) – jeden z gatunków poezji żałobnej, pieśń lamentacyjna, w której znajduje wyraz żal po śmierci zmarłej osoby oraz uznanie dla jej zalet i zasług