Grafika przedstawia schemat. Ma on kształt pagórka, na którym zaznaczone są od lewej do prawej numery trenów Jana Kochanowskiego, od 1 do 19. Patrząc od lewej, na linii prostej, prowadzącej do pagórka mamy: motto i dedykację (punkty 1-2), wprowadzenie (treny 1-2, punkty 3-4), lewe zbocze prowadzące na pagórek, to wyraz wzrastającego bólu (treny 3-8, punkty 5-10), szczyt pagórka to zwątpienie w dotychczasowe wartości (treny 9-11, punkty 11-13), prawe zbocze pagórka, prowadzące w dół, część górna – uzasadnienie zwątpienia (treny 12-14, punkty 14-16), część dolna prawego zbocza to szukanie ukojenia (treny 15-18, punkty 17-20) i linia prosta, za pagórkiem to uspokojenie (tren 19, punkt 21). Opis punktów: 1. Motto Tales sunt hominum mentes, quali pater ipse Juppiter auctiferas lustravit lumine terras („Umysły ludzkie są odbiciem światła, którym ojciec Jupiter oświeca urodzajne ziemie” ‒ fragment Odysei Homera w przekładzie łacińskim Cycerona.), 2. Dedykacja ORSZULI KOCHANOWSKIEJ, WDZIĘCZNEJ, UCIESZONEJ, NIEPOSPOLITEJ DZIECINIE, KTÓRA CNÓT WSZYTKICH I DZIELNOŚCI PANIEŃSKICH POCZĄTKI WIELKIE POKAZAWSZY, NAGLE, NIEODPOWIEDNIE, W NIEDOSZŁYM WIEKU SWOIM, Z WIELKIM A NIEZNOŚNYM RODZICÓW SWYCH ŻALEM ZGASŁA, JAN KOCHANOWSKI, NIEFORTUNNY OCIEC, SWOJEJ NAMILSZEJ DZIEWCE ZŁZAMI NAPISAŁ. NIE MASZ CIĘ, ORSZULO MOJA., 3. Tren I Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe I lamenty, i skargi Symonidowe, Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania I żale, i frasunki, i rąk łamania, Wszytki a wszytki za raz w dom się mój noście, A mnie płakać mej wdzięcznej dziewki pomożcie, Z którą mię niepobożna śmierć rozdzieliła I wszytkich moich pociech nagle zbawiła. Tak więc smok, upatrzywszy gniazdko kryjome, Słowiczki liche zbiera, a swe łakome Gardło pasie; tymczasem matka szczebiece Uboga, a na zbójcę coraz się miece, Prózno ! bo i na sarnę okrutnik zmierza, A ta nieboga ledwe umyka pierza. „Prózno płakać” - podobno drudzy rzeczecie. Cóż, prze Bóg żywy, nie jest prózno na świecie? Wszytko prózno! Macamy, gdzie miękcej w rzeczy, A ono wszędy ciśnie! Błąd - wiek człowieczy! Nie wiem, co lżej : czy w smutku jawnie żałować, Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować?, 4. Tren II Jeslim kiedy nad dziećmi piórko miał zabawić, A kwoli temu wieku lekkie rymy stawić, Bodajżebych był raczej kolebkę kołysał I z drugiemi nieważne mamkom pieśni pisał, Któremi by dziecinki noworodne spiły I swoich wychowańców lamenty toliły. Takie fraszki mnie zbierać pożyteczniej było, Niżli, w co mię nieszczeście moje dziś wprawiło, Płakać nad głuchym grobem mej wdzięcznej dziewczyny I skarżyć sie na srogość ciężkiej Prozerpiny. Alem użyć w obojgu jednakiej wolności Nie mógł - owom ominął, jako w dordzałości Dowcipu coś ranego, na to mię przygoda Gwałtem wbiła i moja nienagrodna szkoda. Ani mi teraz łacno dowiadać sie o tym, Jaka mię z płaczu mego czeka cześć na potym. Nie chciałem żywym śpiewać, dziś umarłym muszę, A cudzej śmierci płacząc, sam swe kości suszę. Prózno to; jakie szczeście ludzi naszladuje, Tak w nas albo dobrą myśl, albo złą sprawuje. O prawo krzywdy pełne! O znikomych cieni Sroga, nieubłagana, nieużyta ksieni! Tak li moja Orszula, jeszcze żyć na świecie Nie umiawszy, musiała w ranym umrzeć lecie? I nie napatrzawszy sie jasności słonecznej, Poszła nieboga widzieć krajów nocy wiecznej. A bodaj ani była świata oglądała, Co bowiem więcej, jedno ród a śmierć poznała. A miasto pociech, które winna z czasem była Rodzicom swym, w ciężkim je smutku zostawiła., 5. Tren III Wzgardziłaś mną, dziedziczko moja ucieszona. Zdałać sie ojca twego barziej uszczuplona Ojczyzna, niżlibyś ty przestać na niej miała; To prawda, żeby była nigdy nie zrownała Z ranym rozumem twoim, z pięknemi przymioty, Z ktorych sie już znaczyły twoje przyszłe cnoty. O słowa, o zabawo, o wdzięczne ukłony, Jakożem ja dziś po was wielce zasmęcony. A ty, pociecho moja, już mi sie nie wrócisz Na wieki ani mojej tesknice okrócisz. Nie lza, nie lza, jedno sie za tobą gotować, A stopeczkami twemi ciebie naszladować. Tam cię ujźrzę, da Pan Bóg, a ty więc z drogiemi Rzuć sie ojcu do szyje ręczynkami swemi. , 6. Tren IV Zgwałciłaś, niepobożna śmierci, oczy moje, Żem widział umierając miłe dziecię swoje. Widziałem, kiedyś trzęsła owoc niedordzały, A rodzicom nieszczesnym serca sie krajały. Nigdyć by ona była bez wielkiej żałości Mojej umrzeć nie mogła, nigdy bez ciężkości I serdecznego bolu, w którymkolwiek lecie Mnie by smutnego była odbiegła na świecie; Alem ja już z jej śmierci nigdy żałościwszy, Nigdy smutniejszy nie mógł być ani teskliwszy. A ona (by był Bóg chciał) dłuższym wiekiem swoim Siła pociech przymnożyć mogła oczom moim. A przynamniej tym czasem mogłem był odprawić Wiek swój i Persefonie ostatniej sie stawić, Nie uczuwszy na sercu tak wielkiej żałości, Której równia nie widzę w tej tu śmiertelności. Nie dziwuję Nijobie, że na martwe ciała Swoich namilszych dziatek patrząc, skamięniała., 7. Tren V Jako oliwka mała pod wysokim sadem Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim szladem, Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc, Sama tylko dopiro szczupłym prątkiem wschodząc; Tę, jesli ostre ciernie lub rodne pokrzywy Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy, Mdleje zaraz, a zbywszy siły przyrodzonej, Upada przed nogami matki ulubionej. Takci sie mej namilszej Orszuli dostało: Przed oczyma rodziców swoich rostąc, mało Od ziemie sie co wznióswszy, duchem zaraźliwym Srogiej śmierci otchniona, rodzicom troskliwym U nóg martwa upadła. O zła Persefono, Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono?, 8. Tren VI Ucieszna moja śpiewaczko, Safo słowieńska, Na którą nie tylko moja cząstka ziemieńska, Ale i lutnia dziedzicznym prawem spaść miała; Tęś nadzieję już po sobie okazowała, Nowe piosnki sobie tworząc, nie zamykając Ustek nigdy, ale cały dzień prześpiewając, Jako więc lichy słowiczek w krzaku zielonym Całą noc prześpiewa gardłkiem swym ucieszonym. Prędkoś mi nazbyt umilkła, nagle cię sroga Śmierć spłoszyła, moja wdzięczna szczebiotko droga. Nie nasyciłaś mych uszu swymi piosnkami I tę trochę teraz płacę sowicie łzami. A tyś ani umierając śpiewać przestała, Lecz matkę ucałowawszy, takeś żegnała: „Już ja tobie, moja matko, służyć nie będę Ani za twym wdzięcznym stołem miejsca zasiędę; Przyjdzie mi klucze położyć, samej precz jechać, Domu rodziców swych miłych wiecznie zaniechać”. To, i czego żal ojcowski nie da serdeczny Przypominać więcej, był jej głos ostateczny. A matce, słysząc żegnanie tak żałościwe, Dobre serce, że od żalu zostało żywe., 9. Tren VII Nieszczesne ochędóstwo, żałosne ubiory Mojej namilszej cory, Po co me smutne oczy za sobą ciągniecie? Żalu mi przydajecie. Już ona członeczków swych wami nie odzieje, Nie masz, nie masz nadzieje. Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany. Już letniczek pisany I uploteczki wniwecz, i paski złocone - Matczyne dary płone. Nie do takiej łóżnice, moja dziewko droga, Miała cię mać uboga Doprowadzić, nie takąć dać obiecowała Wyprawę, jakąć dała. Giezłeczkoć tylko dała a lichą tkaneczkę, Ociec ziemie bryłeczkę W główki włożył. Niestetyż, i posag i ona W jednej skrzynce zamkniona. , 10. Tren VIII Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim, Moja droga Orszulo, tym zniknienim swoim. Pełno nas, a jakoby nikogo nie było: Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło. Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała, Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała. Nie dopuściłaś nigdy matce sie frasować Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować, To tego, to owego wdzięcznie obłapiając I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając. Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu, Nie masz zabawki, nie masz rośmiać sie nikomu. Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje, A serce swej pociechy darmo upatruje., 11. Tren IX Kupić by cię, mądrości, za drogie pieniądze, Która (jesli prawdziwie mienią) wszytki żądze, Wszytki ludzkie frasunki umiesz wykorzenić, A człowieka tylko nie w anioła odmienić, Który nie wie, co boleść, frasunku nie czuje, Złym przygodam nie podległ, strachom nie hołduje. Ty wszytki rzeczy ludzkie masz za fraszkę sobie, Jednaką myśl tak w szcześciu, jako i w żałobie Zawżdy niesiesz; ty śmierci namniej sie nie boisz, Bezpieczną, nieodmienną, niepożytą stoisz. Ty bogactwa nie złotem, nie skarby wielkiemi, Ale dosytem mierzysz i przyrodzonemi Potrzebami; ty okiem swym nieuchronionym Nędznika upatrujesz pod dachem złoconym, A uboższym nie zajźrzysz szcześliwego mienia, Kto by jedno chciał słuchać twego upomnienia. Nieszcześliwy ja człowiek, którym lata swoje Na tym strawił, żebych był ujźrzał progi twoje. Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony I miedzy insze, jeden z wiela, policzony., 12. Tren X Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi sie podziała? W którą stronę, w którąś sie krainę udała? Czyś ty nad wszystki nieba wysoko wniesiona I tam w liczbę aniołków małych policzona? Czyliś do raju wzięta? Czyliś na szcześliwe Wyspy zaprowadzona? Czy cię przez teskliwe Charon jeziora wiezie i napawa zdrojem Niepomnym, że ty nie wiesz nic o płaczu moim? Czy człowieka zrzuciwszy i myśli dziewicze, Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze? Czyli sie w czyścu czyścisz, jesli z strony ciała Jakakolwiek zmazeczka na tobie została? Czyś po śmierci tam poszła, kędyś pierwej była, Niżeś sie na mą ciężką żałość urodziła? Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest, lituj mej żałości, A nie możesz li w onej dawnej swej całości, Pociesz mię, jako możesz, a staw sie przede mną Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną., 13. Tren XI „Fraszka cnota”, powiedział Brutus porażony. Fraszka, kto sie przypatrzy, fraszka z każdej strony. Kogo kiedy pobożność jego ratowała? Kogo dobroć przypadku złego uchowała? Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy, Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy. Kędy jego duch więnie, żaden nie ulęże: Praw li, krzyw li, bez braku każdego dosięże. A my rozumy swoje przedsię udać chcemy, Hardzi miedzy prostaki, że nic nie umiemy. Wspinamy sie do nieba, Boże tajemnice Upatrując, ale wzrok śmiertelnej źrzenice Tępy na to; sny lekkie, sny płoche nas bawią, Które sie nam podobno nigdy nie wyjawią. Żałości, co mi czynisz? Owa już oboje Mam stracić - i pociechę, i baczenie swoje?, 14. Tren XII Żaden ociec podobno barziej nie miłował Dziecięcia, żaden barziej nad mię nie żałował. A też ledwie sie kiedy dziecię urodziło, Co by łaski rodziców swych tak godne było: Ochędożne, posłuszne, karne, niepieszczone, Śpiewać, mówić, rymować, jako co uczone; Każdego ukłon trafić, wyrazić postawę, Obyczaje panieńskie umieć i zabawę. Roztropne, obyczajne, ludzkie, nierzewniwe, Dobrowolne, układne, skromne i wstydliwe. Nigdy ona po ranu karmie nie wspomniała, Aż pierwej Bogu swoje modlitwy oddała. Nie poszła spać, aż pierwej matkę pozdrowiła I zdrowie rodziców swych Bogu poruczyła. Zawżdy przeciwko ojcu wszytki przebyć progi, Zawżdy sie uradować i przywitać z drogi. Każdej roboty pomóc, do każdej posługi Uprzedzić było wszytki rodziców swych sługi. A to w tak małym wieku sobie poczynała, Że więcej nad trzydzieści miesięcy nie miała. Tak wiele cnót jej młodość i takich dzielności Nie mogła znieść: upadła od swej[że] bujności, Żniwa nie doczekawszy. Kłosie mój jedyny Jeszcześ mi sie był nie zstał, a ja twej godziny Nie czekając, znowu cię w smutną ziemię sieję, Ale pospołu z tobą grzebę i nadzieję, Bo już nigdy nie wznidziesz ani przed mojema Wiekom wiecznie zakwitniesz smutnemi oczema., 15. Tren XIII Moja wdzięczna Orszulo, bodaj ty mnie była Albo nie umierała lub sie nie rodziła. Małe pociechy płacę wielkim żalem swoim Za tym nieodpowiednym pożegnanim twoim. Omyliłaś mię jako nocny sen znikomy, Który wielkością złota cieszy zmysł łakomy, Potym nagle uciecze, a temu na jawi Z onych skarbów jeno chęć a żądzą zostawi. Takeś ty mnie, Orszulo droga, uczyniła: Wielkieś nadzieje w moim sercu roznieciła, Potymeś mię smutnego nagle odbieżała I wszytki moje z sobą pociechy zabrała. Wzięłaś mi, zgoła mówiąc, dusze połowicę, Ostatek przy mnie został na wieczną tesknicę. Tu mi kamień, murarze, ciosany połóżcie, A na nim tę nieszczesną pamiątkę wydróżcie: ORSZULA KOCHANOWSKA TU LEŻY, KOCHANIE OJCOWE ALBO RACZEJ PŁACZ I NARZEKANIE. OPAKEŚ TO, NIEBACZNA ŚMIERCI, UDZIAŁAŁA: NIE JAĆ ONEJ, ALE MNIE ONA PŁAKAĆ MIAŁA. 16. Tren XIV Gdzie te wrota nieszczesne, któremi przed laty Puszczał sie w ziemię Orfeus, szukając swej straty, Żebych ja też tąż ścieżką swej namilszej córy Poszedł szukać i on bród mógł przebyć, przez który Srogi jakiś przewoźnik wozi blade cienie I w lasy niewesołe cyprysowe żenie. A ty mię nie zostawaj, wdzięczna lutni moja, Ale ze mną pospołu pódź aż do pokoja Surowego Plutona: owa go [to] łzami, To temi żałosnemi zmiękczywa pieśniami, Że mi moję namilszą dziewkę jeszcze wróci, A ten nieuśmierzony we mnie żal ukróci. Zginąć ci mu nie może; tuć sie wszystkim zostać, Niech sie tylko niedoszłej jagodzie da dostać. Gdzie by też tak kamienne ten Bóg serce nosił, Żeby tam smutny człowiek już nic nie uprosił. Cóż temu rzec? Więc tamże już za jedną drogą Zostać, a z duszą zaraz zewlec troskę srogą. 17. Tren XV Erato złotowłosa i ty, wdzięczna lutni, Skąd pociechę w swych troskach biorą ludzie smutni, Uspokójcie na chwilę strapioną myśl moję, Póki jeszcze kamienny w polu słup nie stoję, Lejąc ledwe nie krwawy płacz przez marmór żywy, Żalu ciężkiego pamięć i znak nieszczęśliwy. Mylę sie, czyli patrząc na ludzkie przygody Skromniej człowiek uważa i swe własne szkody? Nieszczesna matko (jesli przyczytać możemy Nieszcześciu, co prze głupi rozum swój cierpiemy), Gdzie teraz twych siedm synów i dziewek tak wiele? Gdzie pociecha? Gdzie radość i twoje wesele? Widzę czternaście mogił; a ty nieszcześliwa I podobno tak długo nad wolą swą żywa Obłapiasz zimne groby, w których (ach niebogo!) Składłaś dziateczki swoje zagubione srogo. Takie więc kwiaty leżą kosą podsieczone Albo deszczem gwałtownym na ziemię złożone. W którą nadzieję żywiesz? Czego czekasz więcej? Czemu śmiercią żałości nie zbywasz co pręcej? A wasze prętkie strzały albo łuk co czyni Niepochybny, o Febe i mściwa bogini? Albo z gniewu (bo winna), albo więc z lutości Dokonajcie, prze Boga, jej biednej starości. Nowa pomsta, nowa kaźń hardą myśl potkała: Dziatek płacząc, Nijobe sama skamieniała I stoi na Sypilu marmór nieprzetrwany, Jednak i pod kamieniem żywią skryte rany. Jej bowiem łzy serdeczne skałę przenikają I przeźroczystym z góry strumieniem spadają, Skąd źwierz i ptastwo pije; a ta w wiecznym pęcie Tkwi w rogu skały wiatrom szalonym na wstręcie. Ten grób nie jest na martwym, ten martwy nie w grobie, Ale samże jest martwym, samże grobem sobie. 18. Tren XVI Nieszcześciu kwoli a swojej żałości, Która mię prawie przejmuje do kości, Lutnią i wdzięczny rym porzucić muszę, Ledwe nie duszę. Żywem, czy mię sen obłudny frasuje? Który kościanym oknem wylatuje, A ludzkie myśli tym i owym bawi, Co błąd na jawi. O błędzie ludzki, o szalone dumy, Jako to łacno pisać sie z rozumy, Kiedy po wolej świat mamy, a głowa Człowieku zdrowa. W dostatku będąc, ubóstwo chwalemy, W rozkoszy żałość lekce szacujemy, A póki wełny skąpej prządce zstaje, Śmierć nam za jaje. Lecz kiedy nędza albo żal przypadnie, Ali żyć nie tak jako mówić snadnie, A śmierć dopiero w ten czas nam należy, Gdy już k nam bieży. Przecz z płaczem idziesz, Arpinie wymowny, Z miłej ojczyzny? Wszak nie Rzym budowny, Ale świat wszystek Miastem jest mądremu Widzeniu twemu. Czemu tak barzo córki swej żałujesz? Wszak sie ty tylko sromoty wiarujesz; Insze wszelakie u ciebie przygody Ledwe nie gody. Śmierć, mówisz, straszna tylko niezbożnemu; Przeczże sie tobie umrzeć cnotliwemu Nie chciało, kiedyś prze dotkliwą mowę Miał podać głowę? Wywiódłeś wszytkim, nie wywiódłeś sobie; Łacniej rzec, widzę, niż czynić i tobie, Pióro anielskie; duszę toż w przygodzie, Co i mnie bodzie. Człowiek nie kamień, a jako sie stawi Fortuna, takich myśli nas nabawi. Przeklęte szczeście! Czy snać gorzej duszy, Kto rany ruszy? Czasie, pożądnej ojcze niepamięci, W co ani rozum, ani trafią święci, Zgój smutne serce, a ten żal surowy Wybij mi z głowy. 19. Tren XVII Pańska ręka mię dotknęła, Wszytkę mi radość odjęła. Ledwie w sobie czuję duszę I tę podobno dać muszę. Lubo wstając, gore jaśnie, Lubo padnąc, słońce gaśnie, Mnie jednako serce boli, A nigdy sie nie utoli. Oczu nigdy nie osuszę I tak wiecznie płakać muszę. Muszę płakać; o mój Boże, Kto sie przed Tobą skryć może? Prózno morzem nie pływamy, Prózno w bitwach nie bywamy: Ugodzi nieszczeście wszędzie, Choć podobieństwa nie będzie. Wiódłem swój żywot tak skromnie, Że ledwie kto wiedział o mnie, A zazdrość i złe przygody Nie miały mi w co dać szkody. Lecz Pan, który gdzie tknąć widzi, A z przestrogi ludzkiej szydzi, Zadał mi raz tym znaczniejszy, Czymem już był bezpieczniejszy. A rozum, który w swobodzie Umiał mówić o przygodzie, Dziś ledwe sam wie o sobie: Tak mię podparł w mej chorobie. Czasem by sie chciał poprawić, A mnie ciężkiej troski zbawić, Ale gdy siędzie na wadze, Żalu ruszyć nie ma władze. Prózne to ludzkie wywody, Żeby szkodą nie zwać szkody; A kto sie w nieszcześciu śmieje, Ja bych tak rzekł, że szaleje. Kto zaś na płacz lekkość wkłada, Słyszę dobrze, co powiada, Lecz sie tym żal nie hamuje, Owszem, więtszy przystępuje. Bo mając zranioną duszę, Rad i nierad płakać muszę; Co snaść nie cześć, to ku szkodzie I zelżywość serce bodzie. Lekarstwo to, prze Bóg żywy, Ciężkie na umysł troskliwy; Kto przyjaciel zdrowia mego, Wynajdzi co wolniejszego. A ja zatym łzy niech leję, Bom stracił wszytkę nadzieję, By mnie rozum miał ratować, Bóg sam mocen to hamować. 20. Tren XVIII My nieposłuszne, Panie, dzieci Twoje W szcześliwe czasy swoje Rzadko Cię wspominamy, Tylko rozkoszy zwykłych używamy. Nie baczym, że to z Twej łaski nam płynie, A tak, że prędko minie, Kiedy po nas wdzięczności Nie uznasz, Panie, za Twe życzliwości. Miej nas na wodzy, niech nas nie rozpycha Docześna rozkosz licha. Niechaj na Cię pomniemy Przynamniej w kaźni, gdy w łasce nie chcemy. Ale ojcowskim nas karz obyczajem, Boć przed Twym gniewem stajem, Tak jako śnieg niszczeje, Kiedy mu słońce niebieskie dogrzeje. Zgubisz nas prędko, wiekuisty Panie, Jesli nad nami stanie Twa ciężka Boska ręka; Sama niełaska jest nam sroga męka. Ale od wieku Twoja lutość słynie, A pierwej świat zaginie, Niż Ty wzgardzisz pokornym, Chocia był długo przeciw Tobie spornym. Wielkie przed Tobą są występy moje, Lecz miłosierdzie Twoje Przewyssza wszytki złości: Użyj dziś, Panie, nade mną litości. 21. Tren XIX albo SEN Żałość moja długo w noc oczu mi nie dała Zamknąć i zemdlonego upokoić ciała. Ledwie mię na godzinę przed świtanim swemi Sen leniwy obłapił skrzydły czarnawemi. Na ten czas sie matka własnie ukazała, A na ręku Orszulę moję wdzięczna miała, Jaka więc po paciorek do mnie przychodziła, Skoro z swego posłania rano sie ruszyła. Giezłeczko białe na niej, włoski pokręcone, Twarz rumiana, a oczy ku śmiechu skłonione. Patrzę, co dalej będzie, aż matka tak rzecze: „Spisz, Janie, czy cię żałość twoja zwykła piecze?” Zatymem ciężko westchnął i tak mi sie zdało, Żem sie ocknął; a ona, pomilczawszy mało, Znowu mówić poczęła: „Twój nieutulony Płacz, synu mój, przywiódł mię w te tu wasze strony Z krain barzo dalekich, a łzy gorzkie twoje Przeszły aż i umarłych tajemne pokoje. Przyniosłam ci na ręku wdzięczną dziewkę twoję, Abyś ją mógł oglądać jeszcze, a tę swoję Serdeczną żałość ujął, która tak ujmuje Sił twoich i tak zdrowie nieznacznie twe psuje, Jako ogień suchy knot obraca w perzyny, Darmo nie upuszczając namniejszej godziny. Czyli nas już umarłe macie za stracone I którym już na wieki słońce jest zgaszone? A my owszem żywiemy żywot tym ważniejszy, Czym nad to grube ciało duch jest ślachetniejszy. Ziemia w ziemię się wraca, a duch z nieba dany Miałby zginąć ani na miejsca swe wezwany? O to sie ty nie frasuj, a wierz niewątpliwie, Że twoja namilejsza Orszuleczka żywie. A tu więc takim ci sie kształtem ukazała, Jakoby sie śmiertelnym oczom poznać dała, Ale miedzy anioły i duchy wiecznemi Jako wdzięczna jutrzenka świeci, a za swemi Rodzicami sie modli, jako to umiała Z wami będąc, choć jeszcze słów nie domawiała. Jesliżeć też stąd roście żałość, że jej lata Pierwej są przyłomione, niżli tego świata Rozkoszy zażyć mogła: o biedne i płone Rozkoszy wasze, które tak są usadzone, Że w nich więcej frasunków i żałości więcej, Czego ty doznać możesz sam z siebie napręcej. Ucieszyłeś sie kiedy z dziewki swej tak wiele, Żeby pociecha twoja i ono wesele Mogło porownać z twoim dzisiejszym kłopotem? Nie rzeczesz tego, widzę. Także trzymaj o tem, Jakoś doznał, ani sie frasuj, że tak rana Twojej ze wszech namilszej dziewce śmierć zesłana. Nie od rozkoszyć poszła; poszłać od trudności, Od pracej, od frasunków, od złez, od żałości, Czego świat ma tak wiele, że - by też co było W tym docześnym żywocie człowieczeństwu miło - Musi smak swój utracić prze wielkość przysady, A przynamniej prze bojaźń nieuchronnej zdrady. Czegóż płaczem, prze Boga? Czegóż nie zażyła? Że sobie swym posagiem pana nie kupiła? Że przegrozek i cudzych fuków nie słuchała? Że boleści w rodzeniu dziatek nie uznała? Ani umie powiedzieć, czego jej troskliwa Matka doszła: co z więtszym utrapieniem bywa, Czy je rodzić, czy je grześć? Takieć pospolicie Przysmaki wasze, czym wy sobie świat słodzicie. W niebie szczere rozkoszy, a do tego wieczne, Od wszelakiej przekazy wolne i bezpieczne. Tu troski nie panują, tu pracej nie znają, Tu nieszczeście, tu miejsca przygody nie mają, Tu choroby nie najdzie, tu nie masz starości, Tu śmierć łzami karmiona nie ma już wolności. Żyjem wiek nieprzeżyty, wiecznej używamy Dobrej myśli, przyczyny wszytkich rzeczy znamy. Słońce nam zawżdy świeci, dzień nigdy nie schodzi Ani za sobą nocy niewidomej wodzi. Twórcę wszech rzeczy widziem w Jego majestacie, Czego wy, w ciele będąc, prózno upatrzacie. Tu w czas obróć swe myśli, a chowaj sie na te Nieodmienne, synu mój, rozkoszy bogate. Doznałeś, co świat umie i jego kochanie, Lepiej na czym ważniejszym zasadź swe staranie. Dziewka twoja dobry los (możesz wierzyć) wzięła, A własnie w swoich rzeczach sobie tak poczęła, Jako gdy kto na morze nowo sie puściwszy, A tam niebezpieczeństwo wielkie obaczywszy, Woli nazad do brzegu. Drudzy, co podali Żagle wiatrom, na ślepe skały powpadali: Ten mrozem zwyciężony, ten od głodu zginął, Rzadki, co by do brzegu na desce przypłynął. Śmierci zniknąć nie mogła, by też dobrze była Onę dawną Sybillę wiekiem swym przeżyła. To, co miało być potym, uprzedzić wolała: Tymże mniej tego świata niewczasów doznała. Drugie po swych namilszych rodzicach zostają I ciężkiego siroctwa nędzne doznawają. Wypchną drugą na męża leda jako z domu, A majętność zostanie, sam to Bóg wie komu. Biorą drugie i gwałtem; a biorą i swoi; Ale w hordach część sie wielka ich zostoi, Gdzie w niewoli pogańskiej i służbie sromotnej Łzy swe piją, czekając śmierci wszystkokrotnej. Tego twej wdzięcznej dziewce bać sie już nie trzeba, Która w swych młodych leciech wzięta jest do nieba, Żadnych frasunków tego świata nie doznawszy Ani grzechem dusze swej drogiej pomazawszy. Jej tedy rzeczy, synu (niemasz wątpliwości), Dobrze poszły, ani stąd używaj żałości. Swoje szkody tak szacuj i omyłki swoje, Abyś nie przepamiętał, że baczenie twoje I stateczność jest droższa. W tę bądź przedsię panem, Jako sie kolwiek czujesz w pociechy obranem. Człowiek, urodziwszy sie, zasiadł w prawie takim, Że ma być jako celem przygodom wszelakim. Z tego trudno sie zdzierać; pocznimy, co chcemy: Jesli po dobrej woli nie pójdziem, musi[e]my. A co wszytkich jednako ciśnie, nie wiem czemu Tobie ma być, synu mój, naciężej jednemu. Śmiertelna, jako i ty, twoja dziewka była, Póki jej zamierzony kres był, poty żyła. Krótko wprawdzie, ale w tym człowiek nic nie włada, A wyrzec też, co lepiej, niełacno przypada. Skryte są Pańskie sądy; co sie Jemu zdało, Nalepiej, żeby sie też i nam podobało. Łzy w tej mierze niepłatne; gdy raz dusza ciała Odbieży, prózno czekać, by sie wrócić miała. Ale człowiek nie zda sie praw szcześciu w tej mierze, Że szkody pospolicie tylko przed się bierze, A tego baczyć nie chce ani mieć w pamięci, Co mu też czasem padnie wedle jego chęci. Tać jest władza fortuny, mój namilszy synie, Że nie tak uskarżać sie, kiedy nam co zginie, Jako dziękować trzeba, że wżdam co zostało, Bo to wszytko nieszczeście w ręku swoich miało. A tak i ty, folgując prawu powszechnemu, Zagródź drogę do serca upadkowi swemu, A w to patrzaj, co uszło ręku złej przygody: Zyskiem człowiek zwać musi, w czym nie popadł szkody. Na koniec, w co sie on koszt i ona utrata, W co sie praca i twoje obróciły lata, Któreś ty niemal wszystkie strawił nad księgami, Mało sie bawiąc świata tego zabawami? Teraz by owoc zbierać swojego szczepienia I ratować w zachwianiu mdłego przyrodzenia. Cieszyłeś przed tym insze w takiejże przygodzie: I będziesz w cudzej czulszy niżli w swojej szkodzie? Teraz, Mistrzu, sam sie lecz; czas doktór każdemu. Ale kto pospolitym torem gardzi, temu Tak poznego lekarstwa czekać nie przystoi: Rozumem ma uprzedzić, co insze czas goi. A czas co ma za fortel? Dawniejsze świeżemi Przypadkami wybija, czasem weselszemi, Czaem też z tejże miary, co człowiek z baczeniem Pierwej, niż przyjdzie, widzi i takim myśleniem Przeszłych rzeczy nie wściąga, przyszłych upatruje I serce na oboję fortunę gotuje. Tego sie, synu, trzymaj, a ludzkie przygody Ludzkie noś; jeden jest Pan smutku i nagrody”. Tu zniknęła. Jam sie też ocknął. Aczciem prawie Niepewien, jeslim przez sen słuchał czy na jawie.