Wielka Brytania

Zasadnicze procesy demokratyzacji systemu politycznego Wielkiej Brytanii to XVIII i XIX w. Nastąpiło wówczas rozszerzenie praw wyborczych wśród obywateli oraz ograniczenie uprawnień monarchy. Będący znaczącą częścią brytyjskiej władzy wykonawczej gabinet to dawna Tajna Rada, która do II połowy XVIII w. obsadzana była przez króla. Ostatecznie od 1784 r. król, powołując gabinet, musiał liczyć się z wolą parlamentu. Z kolei znaczenie parlamentu ostatecznie zostało zadekretowanedekretzadekretowane w 1948 r., kiedy stał się on jedynym wybieranym przez obywateli organem władzy. Od tego roku rząd jest odpowiedzialny wyłącznie przed parlamentem. W Wielkiej Brytanii obowiązuje niepisana (nieskodyfikowana) konstytucja. Opiera się ona na prawnych i pozaprawnych normach.

Normy prawne:

Normy pozaprawne to przede wszystkim konwenanse konstytucyjne, czyli niesformalizowane normy konstytucji, do których zaliczamy m.in.:

Współczesny system polityczny Wielkiej Brytanii opiera się na trzech podstawowych zasadach:

Zasady suwerenności parlamentusuwerenność parlamentusuwerenności parlamentu i podziału władzy są charakterystyczne dla wszystkich reżimów demokratycznych. Odmienna natomiast jest idea suwerenności parlamentu oznaczająca, że ustawa jest najwyższym prawem a władza parlamentu – nieograniczona. Jego decyzje mogą zmienić nawet wynik ogólnokrajowego referendum.

W praktyce zasada suwerenności parlamentu oznacza, że każda ustawa przez niego uchwalona jest prawem obowiązującym, ale nie może on uchwalić każdej ustawy. Jego działania ograniczane są np. przez konwenanse konstytucyjne. Nie pozwalają one na stanowienie prawa opresyjnego i arbitralnego. W pierwszej dekadzie XX w. zostały przeprowadzone reformy wprowadzające Sąd Najwyższy i zmieniające sposób powoływania sędziów. Od ich czasu nie kwestionuje się już zasady podziału władzy. Odnosi się to jednak przede wszystkim do niezależności władzy sądowniczej. Mniej jednoznaczne są relacje między egzekutywą i legislatywą. W brytyjskiej demokracji zauważamy zespolenie rządu i parlamentu. Politolodzy mówią raczej o fuzji między władzami, nie o ich rozdziale. Poza związkami personalnymi rząd ma prawo do prowadzenia działalności prawodawczej na podstawie delegacji ustawodawczej. W stanowieniu prawa biorą również udział sędziowie, a obie izby mogą karać za obrazę parlamentu, co jest funkcją judykatywy.

Nie można też zapomnieć o specyficznych uprawnieniach gabinetu (Tajnej Rady) oraz o pozycji ustrojowej monarchy. Na posiedzeniach Tajnej Rady wydawane są rozporządzenia królewskie. Pełni ona również funkcję najwyższego sądu odwoławczego niektórych państw Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Jak można zauważyć na poniższym schemacie, istnieją różne zależności między organami władzy w Wielkiej Brytanii. Są one charakterystyczne wyłącznie dla rozwiązań ustrojowych w tym państwie i wynikają z jego tradycji. Jest to również efekt systemu wyborczego, którego konsekwencja to ukształtowanie się dwupartyjnego systemu. On z kolei daje kontrolę nad działaniami parlamentu partii, która ma większość. Można to zauważyć przy zmianach premiera w trakcie trwania kadencji, które częściej, niż wyrażeniem wotum przez parlament, wynikają z rozgrywek wewnątrz partii rządzącej. Nie możemy jednak zapominać o zakorzenieniu demokracji w tradycji brytyjskiej. Prawo precedensowe, które tam obowiązuje, jest oparte na zaufaniu do państwa. Stąd brak jednoznacznych mechanizmów chroniących demokrację. Broni jej świadomość obywateli.

Włochy

Inny model reżimu parlamentarnego przyjęli Włosi. W okresie dwudziestolecia międzywojennego we Włoszech ukształtował się system autorytarny. Włochy były jednocześnie monarchią. Pierwszym zatem problemem, jaki stanął przed społeczeństwem włoskim po upadku dyktatury, była decyzja związana z wyborem formy państwa. Ponieważ król Wiktor Emanuel III co najmniej nie przeszkadzał Benito Mussoliniemu we wprowadzeniu i utrzymaniu dyktatury, w przeprowadzonym w 1946 r. referendum Włosi zdecydowali o wprowadzeniu republiki. Rok później została uchwalona Konstytucja Republiki Włoskiej, która jest podstawą systemu politycznego Włoch. Zgodnie z Konstytucją z 1947 r.:

Reżim demokratyczny opiera się podziale władzy i stanowi przykład systemu parlamentarno‑gabinetowego.

Jak wynika ze schematu, legislatywę stanowi dwuizbowy parlament, przy czym mamy do czynienia z tzw. dwuizbowością doskonałą. Oznacza to, że obie izby parlamentu, Senat Republiki i Izba Deputowanych, mają te same kompetencje. Zostało to wprowadzone, aby każda z izb miała możliwość korygowania lub nawet blokowania budzących wątpliwości decyzji. Obie izby parlamentu wybierane są na pięcioletnią kadencję (senat po nowelizacji konstytucji w 1963 r.). W skład senatu mogą wchodzić również tzw. senatorowie dożywotni. Są to byli prezydenci Republiki, jeśli nie zrezygnowali z tej możliwości. Każda głowa państwa może mianować senatorów, nie więcej niż pięciu, za szczególne zasługi na polu społecznym, artystycznym, naukowym i literackim. Członkowie obu izb piastują mandat wolny. Nie istnieją mechanizmy odwołania ich w trakcie trwania kadencji.

Głową państwa włoskiego jest Prezydent Republiki Włoskiej, wybierany przez parlament:

Prezydent wybierany jest na siedmioletnią kadencję z możliwością reelekcji. Głową państwa może zostać każdy obywatel włoski, który ukończył 50 lat oraz nie ma ograniczonych praw. Prezydent powinien być neutralny, apolityczny i bezstronny. Oznacza to, że jest on w pewnym sensie pozapolityczny, pełni funkcję arbitra w sporach między innymi organami władzy i gwaranta konstytucji. Nie jest częścią władzy wykonawczej.

Prerogatywy prezydenta Republiki Włoskiej:

• możliwość rozwiązania parlamentu po uzyskaniu opinii obu izb;

• prawo weta wobec ustaw uchwalanych przez parlament;

• prawo do wygłaszania orędzia do obu izb parlamentu;

• prawo inicjatywy ustawodawczej;

• prawo zwoływania nadzwyczajnych sesji parlamentu;

• prawo mianowania dożywotnich senatorów.

Prezydent ma również prawo mianowania i przyjmowania dymisji rządu. Jego skład powinien odzwierciedlać skład parlamentu. Ma także prerogatywy w zakresie władzy sądowniczej. Jest członkiem Najwyższej Rady Sądownictwa, która nadzoruje pracę wymiaru sprawiedliwości. Mianuje także pięcioro sędziów Trybunału Konstytucyjnego, ma prawo łaski. Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej, a konstytucyjną.

Władzę wykonawczą w Republice Włoskiej sprawuje rząd, który jest odpowiedzialny przed obiema izbami parlamentu.

Funkcje Rady Ministrów

Niemcy

Inny model reżimu demokratycznego został wprowadzony w Republice Federalnej Niemiec. To specyficzna forma parlamentaryzmu, określana jako system kanclerski. Okupowane po II wojnie światowej Niemcy zostały podzielone na strefy okupacyjne przypisane Wielkiej Brytanii, USA, Francji i ZSRS. Na sektory okupacyjne został podzielony również Berlin. W 1949 r. powstały dwa państwa: Republika Federalna Niemiec (RFN) i Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD).

W tym samym roku w RFN rozpoczął się proces demokratyzacji. Instytucjonalizację tego procesu ukoronowało przyjęcie przez Bundestag ustawy zasadniczej. NRD nadal nie było państwem demokratycznym – aż do zjednoczenia należała do strefy wpływów ZSRS. Po zjednoczeniu Niemiec w latach 1991–1993 działała Komisja Konstytucyjna. Nie uchwaliła ona jednak nowej konstytucji, lecz wprowadziła do ustawy zasadniczej wiele zmian. Zmieniony dokument stał się podstawą prawno‑ustrojową funkcjonowania Republiki Federalnej Niemiec. W czasie obowiązywania konstytucji wprowadzono do niej ponad 60 poprawek. Zgodnie z ustawą zasadniczą fundamentem ustroju Niemiec są następujące zasady:

Niemcy spełniają wszystkie kryteria reżimu demokratycznego, a także parlamentarnego. Występuje tam dualistyczna egzekutywa, zespół organizacyjnych, personalnych i funkcjonalnych powiązań między władzą ustawodawczą i wykonawczą. Do tego dodać należy także polityczne zależności między władzą ustawodawczą a wykonawczą, odpowiedzialność rządu przed parlamentem czy wybór prezydenta przez parlament. Na koniec zostaje prawo głowy państwa do skrócenia kadencji parlamentu i rozpisania nowych wyborów. Nastąpiło za to wzmocnienie pozycji kanclerza w trzech obszarach:

• kanclerz federalny jest wybierany tylko przez Bundestag „bez przeprowadzenia debaty” na wniosek prezydenta, przedstawia też głowie państwa kandydatów na ministrów;

• długość kadencji rządu wynika bezpośrednio z długości kadencji kanclerza, który decyduje o kierunkach polityki wewnętrznej i zagranicznej;

• za politykę rządu odpowiada wyłącznie kanclerz, Bundestag nie może uchwalać wotum nieufności wobec ministrów, a wobec kanclerza tylko konstruktywne wotum nieufności.

Omawiając reżim demokratyczny Niemiec, nie należy zapominać, że jest to państwo o charakterze federalnym, stąd dwie, nierównomierne izby parlamentu, gdzie Bundestag jest wybierany w wyborach powszechnych, a Bundesrat to przedstawiciele poszczególnych landów, czyli krajów związkowych. Warto również pamiętać, że część kompetencji, np. władz sądowniczych, przypisana jest poszczególnym landom, a nie rozstrzygana na poziomie krajowym. Można to zaobserwować na poniższym schemacie:

RzDGUzC7Q1yUL

Ilustracja przedstawia schemat, składający się z bloków połączonych strzałkami. Na dole jest Naród, który wybiera Bundestag na poziomie federacji oraz landtag na poziomie landów. Przedstawiciele Landtagu wchodzą w skład Bundesratu. Bundestag i Bundesrat mają wpływ na federalne sądownictwo konstytucyjne. Landtag oraz Bundestag składają się na Zgromadzenie Związkowe. Bundestag wybiera kanclerza i rząd. Zgromadzenie Związkowe wybiera Prezydenta Federalnego, który ma wpływ na wybór kanclerza.

Francja

Innym modelem reżimu demokratycznego jest, oparty na uchwalonej w 1958 r. i następnie 24 razy nowelizowanej konstytucji – model francuski. Zgodnie z jej zapisami najważniejsze zasady ustrojowe obowiązujące w V Republice Francuskiej to: niepodzielność, świeckość, demokratyczna forma rządów oraz zasada sprawiedliwości społecznej. Konstytucja francuska akcentuje również zasadę równości obywateli wobec prawa bez względu na pochodzenie, rasę i wyznanie. Stanowi to podstawę systemu rządów, łączącego elementy parlamentaryzmu i prezydencjalizmu, zwanego w literaturze politologicznej systemem semiprezydenckimsemiprezydencjalizm systemem semiprezydenckim.

Francuski system polityczny łączy w sobie cechy innych systemów:

System semiprezydencki występujący we Francji daje duże uprawnienia prezydentowi, zwłaszcza od czasu nowelizacji konstytucji w 2002 r., kiedy wprowadzona została równość kadencji prezydenta i parlamentu. W poprzednich latach możliwa była tzw. koabitacjakoabitacjakoabitacja. Oznaczało to, że prezydent i większość parlamentarna wywodzili się z dwóch różnych obozów politycznych. Było to możliwe, gdyż kadencja parlamentu trwała pięć lat, a prezydenta siedem. W roku 2002 zakończyła się ostatnia koabitacja, która zawsze była przepychanką w obrębie władzy wykonawczej. Ostatnią, trzecią koabitację „wygrał”, dzięki swojej silnej osobowości, prezydent Jacques Chirac. Od tego czasu nastąpiło jednoznaczne przechylenie dominacji w kierunku urzędu prezydenta i wprowadzono model faktycznej nadrzędności prezydenta w strukturze władzy wykonawczej.

Poniższy schemat wskazuje na wzajemne zależności między organami władzy we Francji. Poza relacjami w obrębie władzy wykonawczej ważnym elementem reżimu jest dwuizbowy parlament, gdzie przewagę ma niższa izba, czyli Zgromadzenie Narodowe. Istotną instytucją, gwarantującą konstytucyjność przyjmowanych rozwiązań prawnych, jest Rada Konstytucyjna i niezależne sądy.

Słownik