Pytanie o naturę człowieka zadawali już myśliciele i artyści poprzednich epok. Osoba ludzka pozostawała zawsze w ścisłym centrum zainteresowania artystów i filozofów. W antyku pytano, w jaki sposób przynależy ona do świata przyrody, zaś w kulturze wczesnego chrześcijaństwa oraz średniowiecza przejęto się kwestią relacji człowieka do wieczności. Jednak dopiero w renesansie na temat ten spojrzano w sposób badawczy oraz krytyczny, zgłębiając go zdecydowanie bardziej autonomicznie, dystansując się do charakterystycznego dla wieków średnich przekonania o znikomości człowieka wobec nieskończoności Boga, jak również do pośrednictwa Kościoła w kwestii orzekania prawd antropologicznych.

Źródła religijne

Problem: „kim właściwie jest człowiek?” początkowo pojawiał się w kontekście wierzeń i przekonań religijnych. Biblijna Księga Rodzaju opisywała człowieka jako istotę stworzoną przez Boga, na Boży obraz i Boże podobieństwo, jako istotę rozumną i wolną. Autor starotestamentowych Psalmów dziwił się, iż Bóg uczynił człowieka niewiele mniejszym od istot niebieskich, otoczył go chwałą i uczynił panem wszelkiego stworzenia. W pewnym miejscu Psalmista woła modli się nawet do swojego Stwórcy słowami: „Ty utkałeś mnie w łonie mej matki; dziękuję Ci, że mnie stworzyłeś tak cudownie” (Ps 139,13‑14).

R1RVgfjmzCfbg

Fresk przedstawia scenę z Księgi Rodzaju. Jej tematem jest danie przez Boga życia Adamowi, pierwszemu człowiekowi. Po prawej stronie obrazu ukazany jest Bóg. To starszy, siwowłosy mężczyzna z brodą. Jego postać jest ma ideale proporcje. Bóg spoczywa na rozłożystej purpurowej szacie otoczony kilkoma cherubinami. Jego lewe ramię obejmuje kobietę – to być może Ewa, która czeka w niebie na akt własnego stworzenia. Po lewej stronie ukazany jest Adam na tle zielonych ogrodów i błękitnych wód Edenu. To młody, nagi, atletycznie zbudowany mężczyzna wpół leżący na lewym boku, Prawe ramię Boga wysunięte jest w kierunku Adama, aby przekazać iskrę życia do lewej ręki i wskazującego palca Adama. Palce Boga i Adama znajdują się w bardzo niewielkiej odległości od siebie.

Podobne kwestie nurtowały świat antycznej Grecji, gdzie narodził się religijny ruch orficki, do którego należał filozof Pitagoras. W przeciwieństwie do autorów biblijnych, dla których aspekt duchowy i materialny stanowią nierozerwalną całość, orficy wierzyli, że człowiek jest przede wszystkim duszą‑demonem, odbywającą w ludzkim ciele pokutę za winy popełnione w innym życiu. Ciało więc to miejsce kary, więzienie czy grób. Zgodnie z teorią orficką, człowiek, przebywając na ziemi, miał się oczyszczać, tj. odrywać od nędznego ciała. Myśl orfików miała ogromne znaczenie dla świata starożytnego i nowożytnego.

Źródła filozoficzne – platońska teoria człowieka

Do ich teorii antropologicznejantropologiaantropologicznej nawiązał Platon, według którego istotą człowieczeństwa jest dusza, i to dusza rozumna. Stwierdził, opierając się na starych wierzeniach orfickich, że właściwym życiem dla człowieka cnotliwego i rozumnego nie jest to życie, w którym doznajemy bólu i cierpienia, ale inne, pośmiertne. Dusza ludzka jest rozumna, wieczna i nieśmiertelna, istnieje przed ziemskimi narodzinami ciała i odradza się ponownie po jego śmierci. U Platona, podobnie jak u orfików, za popełnione winy dusza strącona została w śmiertelne więzy ciała. Czas pobytu na ziemi to czas oczyszczania się duszy i stopniowego odrywania od rzeczy cielesnych. Ostatecznie nieśmiertelna dusza wróci do świata, z którego wyszła – do niezmiennej rzeczywistości boskich Idei.

RkYECRmMsOBKZ1

Fragment obrazu przedstawia trzech młodych mężczyzn stojących obok siebie. Są oni w średniowiecznych strojach.

Platońska teoria człowieka fascynowała późniejszych myślicieli. Renesansowi neoplatonicyneoplatonizmneoplatonicy próbowali też łączyć antropologię biblijnąantropologia biblijnaantropologię biblijną z filozoficznąantropologia filozoficznafilozoficzną. Znany włoski myśliciel, Pico della Mirandola, z biblijnego opisu stworzenia człowieka czerpał przekonanie o rozumnej i wolnej naturze istoty ludzkiej, stworzonej na podobieństwo doskonałego Stwórcy. Według niego wielkość człowieka polegała nie tylko na tym, że jest on mikrokosmosem odzwierciedlającym w sobie cały wszechświat. Człowiek jest też stworzony jako „swobodny i godny siebie twórca i rzeźbiarz”, który nadaje sam sobie kształt, jaki zechce. Może „staczać się do rzędu zwierząt” albo „mocą swego ducha wznosić się do rzędu istot boskich”.

Źródła filozoficzne – materializm Epikura

Renesansowi filozofowie, myśliciele, poeci próbujący odpowiedzieć na pytanie kim jest człowiek? korzystali na ogół z angelicznejangelicznyangelicznej filozofii platońskiejplatonizmfilozofii platońskiej i neoplatońskiejneoplatonizmneoplatońskiej. Czasem jednak inspirował ich zupełnie inny nurt: materializmmaterializmmaterializm Epikura oraz jego następcy, rzymskiego poety Lukrecjusza.

R8ftvassJHLng1

Fragment obrazu przedstawia twarz młodego mężczyzny w wieńcu laurowym na głowie. Mężczyzna zapisuje coś w książce.

Zgodnie z materialistycznąmaterializmmaterialistyczną teorią zarówno świat, jak i człowiek mają jednolitą budowę – składają się z cielesnej materii. W świecie można wprawdzie wyróżnić dwa czynniki: duszę i ciało – wszakże zarówno jeden, jak i drugi komponent ma strukturę materialną: jest zbudowany z atomów. Epikur i Lukrecjusz byli przekonani, że dusza jest cielesna, choć ma inną naturę niż ciało. Jest ona jakby jakąś subtelną, płynną materią, która została rozprowadzona w całym organizmie na podobieństwo ciepła. Jeżeli dusza stanowi jedynie układ atomów, to w momencie ich rozpadu, tj. śmierci, następuje również ostateczne zniszczenie duszy. W chwili śmierci kończy się zatem wszelkie istnienie, a ludzie nie są nieśmiertelni. Jeżeli wszystko jest materialne, to nie pozostaje człowiekowi nic innego, jak tylko hołdować potrzebom materii: zachwycać się urokami ziemskiego życia i oddawać zmysłowym przyjemnościom. Taki pogląd, zwany hedonizmemhedonizmhedonizmem, głosił grecki filozof Arystyp z Cyreny.

Zgodnie z podstawowym nakazem filozofii renesansu zadaniem człowieka było dążenie do pełni życia, pełni szczęścia. Odpowiedź na pytanie „Kim jest człowiek?” miała bardzo istotne konsekwencje, przełożyła się potem na kanon etycznych wskazówek, działań, które człowiek powinien podejmować, by wieść życie szczęśliwe, spełnione. Łatwo się domyślimy, że uduchowiona filozofia platońska widziała to szczęście w życiu podporządkowanym rozumowi, epikureizmepikureizmepikureizm zaś zwracał uwagę na radość życia płynącą z bliskości zmysłowego, materialnego świata.

Epikurejskie rozkosze życia

Epikura nieraz krytykowano, błędnie przypisując mu hedonistyczne hołdowanie przyziemnym rozkoszom życia. Jego filozofię zganił Mikołaj Rej, który w Wizerunku własnym napisał, iż Epikur zapomniał o nieśmiertelności duszy, a cenił jedynie doczesne dobra.

RXD1IYEOFYFki1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest owalna, czoło zmarszczone, nos wydatny. Mężczyzna ma brodę i wąsy. Na głowie ma czapkę. Ubrany jest w koszulę i płaszcz z futrzanym, gronostajowym kołnierzem.

Jednak gdy przyjrzymy się właśnie dziełom Reja, to zgodzimy się, że myśl Epikura była w nich obecna. Materialistyczna filozofia pośrednio prowadziła bowiem do afirmacji fizycznego świata – świata przyrody oraz traktowania człowieka jako części tej materialnej rzeczywistości. Z pewnością konsekwencją zaakceptowania niektórych prawideł filozofii epikurejskiej jest opis ludzkiej istoty, który znajdujemy w Żywocie człowieka poczciwego.

Można ten Mikołaj Rej w swoim dziele opisuje i szczegółowo analizuje etapy, które wyznaczają biologiczny bieg życia ludzkiego: dzieciństwo, okres dojrzały, starość. Na każdym z tych etapów czekają człowieka określone zadania. Dzieciństwo to czas zdobywania należytego wychowania, które później ma owocować przez całe życie. Wiek dojrzały to czas stosownego ożenku (tylko z równymi stanem), prowadzenia aktywnej działalności politycznej. Dorosłość to czas dojrzałości nie tylko wiekowej, ale też obyczajowej, to pielęgnowanie cnót i wystrzeganie się wad, zwłaszcza chciwości, pychy, pijaństwa. Starość zaś to okres, gdy cieszyć się można właściwą lekturą i służyć młodym ludziom dobrą radą.

Podzielone na trzy etapy ludzkie życie wpisuje się dodatkowo w inny przyrodniczy cykl: w rytm roku rozdzielonego na cztery części. Człowiek poczciwy cieszy się pełnią szczęścia, w każdej porze roku doświadczając odmiennych rozkoszy i „krotofili”, które mu przynosi hojna matka natura.

RxwdlDHYloDbS

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową polskojęzycznego wydania Z żywota człowieka poczciwego Mikołaja Reja.

R6Mob7j7lEy66

Zdjęcie przedstawia stronę początkową rozdziału Czytać poćciwemu, kto umie, jest rzecz bardzo potrzebna Mikołaja Reja.

RP2gkcTI4ZC0h

Zdjęcie przedstawia stronę początkową rozdziału Rozliczny kstałt przyjaciół, jaki ji rozeznać, a napirwszy pochlebny Mikołaja Reja.

Rej przyznaje, że człowieka poczciwego cechuje: rozumność, dobre obyczaje, opanowanie afektów. Jednak w Żywocie człowieka poczciwego podstawowy wymiar ludzkiego bytowania i odnajdywania radości to bliskość przyrody, biologicznego, fizycznego nurtu życia.

Renesans – epoka antropocentryczna

Jak widać, nie bez przyczyny renesans nazwano epoką antropocentryczną. Tajemnica, którą jest człowiek i jego ziemski los, okazała się niezwykle inspirująca dla myślicieli tego czasu. Humaniści przedstawiali różne koncepcje osoby ludzkiej, jej pochodzenia, szczęścia i celu, do którego ona ostatecznie zmierza. Odpowiedzi na pytanie: „Kim właściwie jest człowiek?” szukali w starożytnych filozofiach.

Ciekawostka

Autoportret w renesansie

R1K0wR3lGbYnz1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, nos długi, oczy głęboko osadzone. Mężczyzna ma falujące, jasne włosy sięgające za ramiona. Ubrany jest w szubę z futrzanym kołnierzem.

W renesansie pojawił się w malarstwie nowy temat, jakim był autoportret. Jednym z pierwszych artystów w dziejach sztuki, który często malował swój wizerunek, był niemiecki twórca Albrecht Dürer (1471–1528). Jego Autoportret z 1500 r. zachwyca niezwykłym realizmem, symetrią i równowagą kompozycji. Przedstawiony na obrazie artysta patrzy przed siebie z zadumą. Ubrany jest w brązowy strój obszyty futerkiem. Frontalność i dostojeństwo w ukazaniu postaci, oświetlenie twarzy modela oraz jego ręki mają symboliczne znaczenie. Artysta przedstawił siebie jako Zbawiciela, z dłonią uniesioną w geście błogosławieństwa. W ten sposób porównuje siebie do Stwórcy – zwraca uwagę na istniejące między nimi podobieństwa: wolność i zdolność tworzenia. Umieszczony na obrazie (w widocznym miejscu) podpis malarza oraz krótka nota biograficzna są wyrazem dumy z własnego dzieła.

Słownik