Przeczytaj
Skąd się biorą narody? Od grupy etnicznej do narodu
Jakie elementy tworzą naród? Za najważniejsze uznaje się pochodzenie etniczne, własny język, kulturę niematerialną (literaturę, zwyczaje i obrzędy) i materialną (architekturę, rzemiosło, dzieła sztuki), religię, terytorium i wspólnotę dziejów. Nie każdy naród posiada wszystkie te elementy łącznie i nie każdy z elementów jest tak samo istotny w określaniu świadomości narodowej. A właśnie ta świadomość jest ostatnim i najważniejszym spoiwem łączącym całość – by powstał naród, ludzie muszą wierzyć w jego istnienie i odrębność.
W XIX w. wiele ludów zaczęło odkrywać swoją przynależność narodową, odróżniającą ich od sąsiadów. Rozkwitły inicjatywy służące rozwojowi kultury narodowej, zwłaszcza języka i literatury. W odniesieniu do ludów nieposiadających od dawna własnego państwa nazwano to zjawisko odrodzeniem kulturalnym
. Szczególnie silnie zaznaczyło się ono wśród narodów słowiańskich, z których większość – poza Rosjanami i Polakami – nie miała zachowanej ciągłości rozwoju literatury we własnych językach i w XIX w. albo dopiero zaczęły ją tworzyć (Słowacy, Białorusini), albo odtwarzać po wiekach zaniku (Czesi).
Ilja Riepin, Nie oczekiwali (Powrót zesłańca), 1884–1888.
Doświadczenia represji ze strony państw zaborczych dotyczą zarówno Polaków, jak i innych narodów budujących swoją tożsamość pod obcym panowaniem. Obraz Ilji Riepina Nie oczekiwali (Powrót zesłańca) mógłby przedstawiać scenę z życia rodziny wielu działaczy czy rewolucjonistów skazanych na wieloletnie zesłanie na Syberię.
Zwróć uwagę na reakcję bliskich. Opisz ją. Jak myślisz, kim jest dla nich powracający zesłaniec?
Wraz z rozwojem idei narodowych pojawiło się przekonanie, że dopełnieniem istnienia narodu jest zbudowanie własnego państwa, które powinno obejmować swym zasięgiem cały obszar zamieszkiwany przez daną grupę narodowościową. W praktyce był to postulat bardzo trudny do zrealizowania. Po pierwsze z powodu wymieszania się ludności w Europie – wiele pogranicznych krain było zamieszkanych przez więcej niż jeden naród. Po drugie wiek XIX to czas imperiów, które zbudowane były w znacznej mierze ponad podziałami narodowymi. Mimo to elity formujących się wspólnot narodowych nie zaprzestały dążeń do stworzenia niepodległych państw. Ich aspiracje w przyszłości miały mieć liczne, także negatywne, konsekwencje i doprowadziły do wielu krwawych konfliktów.
Stare i nowe tożsamości
Litwini – księstwo bez języka, język bez księstwa
Pierwsza strona litewskojęzycznej gazety „Aušra”, wydawanej wbrew zakazowi drukowania pism po litewsku, jaki Rosjanie narzucili po 1865 r. Zakaz obejmował tylko druk w alfabecie łacińskim, ale cyrylica się nie przyjęła. Zmiany w pisowni w tym czasie były jednak głębokie. Powyższy tytuł wydrukowany został jeszcze w starej, spolszczonej wersji. W bardziej „litewskiej” dwuznaki sz oraz cz zastąpiono czeskimi znakami diakrytycznymi š oraz č, by zdystansować się od polskich wpływów.
Litwini mieli podobne tradycje państwowe jak Polacy: Wielkie Księstwo Litewskie istniało najpierw jako niezależne państwo, a później tworzyło z Koroną Polską wspólną Rzeczpospolitą. Jednak XIX‑wieczne pojęcie narodu litewskiego, wyrosłe na gruncie etniczno‑językowym, musiało dopiero zostać ukute. W dawnym Wielkim Księstwie język i kultura litewska odgrywały bowiem marginalną rolę. Niepiśmienne i pogańskie plemiona litewskie, podbiwszy Ruś, zaczęły ulegać najpierw wpływom ruskim, a po unii z Polską i przyjęciu katolicyzmu także polskim i łacińskim. Od 1697 r. polski był oficjalnym językiem administracji Wielkiego Księstwa, po polsku mówiły elity, większość drobnej szlachty i mieszczaństwa. Przy języku litewskim pozostali głównie chłopi. Nie oznaczało to, że zanikło poczucie odrębności Litwinów. Dla elit przez długi czas była to jednak identyfikacja litewsko‑polska, nawiązująca do tradycji istnienia wspólnego państwa, a nie do przynależności etnicznej.
Sytuacja zmieniła się w dobie popowstaniowej, gdy upadła idea wskrzeszenia wspólnej Rzeczypospolitej. Nowa tożsamość litewska wykuwała się teraz nie tylko w opozycji do rusyfikacyjnych działań zaborcy, ale również w opozycji do polskości, która stała się dla Litwinów synonimem dawnej polskiej dominacji. Idea stworzenia litewskiego języka pisanego pojawiła się po raz pierwszy w dobie reformacji (XVI w.), spisano wówczas pierwsze teksty w tym języku, głównie religijne. Rozwój literatury litewskiej nastąpił dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Powstały w tym okresie pierwsze litewskojęzyczne czasopisma drukowane w alfabecie łacińskim: „Varpas”, założone przez twórcę hymnu litewskiego Vincasa Kudirkę, oraz „Aušra” pod redakcją Jonasa Basanavičiusa, który zreformował pisownię, usuwając z niej polskie wpływy. Z kolei Jonas Jablonskis usystematyzował standard nowoczesnego języka litewskiego. Działalność aktywistów doprowadziła do wzrostu popularności języka litewskiego wśród elit, co pomogło po I wojnie światowej utworzyć niepodległe państwo narodowe.
Ukraińcy – z hetmańskich mitów
Wschodnie ziemie dawnej Rzeczypospolitej zamieszkiwała głównie ludność prawosławna, która przez wieki określała się mianem Rusinów. Język i religia odróżniały ją wyraźnie od katolickiej czy protestanckiej ludności polskiej i litewskiej napływającej na tereny województw ruskich. Od czasów unii lubelskiej ludność ruska w swej południowej części znajdowała się w obrębie Korony Polskiej, natomiast część północna pozostawała w Wielkim Księstwie Litewskim. Ten podział mniej więcej odpowiadał późniejszemu wyodrębnieniu się narodów ukraińskiego i białoruskiego. Rusini zamieszkujący I Rzeczpospolitą mieli własne, bogate, piśmiennictwo i elity. Język staroruski długo pozostawał językiem urzędowym wschodnich województw i choć w XVII i XVIII w. postępy polszczyzny były znaczne, dotyczyły one głównie magnatów i bogatszej szlachty.
Ilja Riepin, Kozacy zaporoscy piszą list do sułtana Mehmeda IV, 1891 r.
Obraz Ilji Riepina to przykład malarstwa historycznego popularyzującego epizody w dziejach ważne dla narodowej pamięci. W tym przypadku samo wydarzenie (pisanie listu do sułtana) nie jest istotne historycznie, ważniejsze jest ukazanie Kozaków jako niezależnej społeczności uosabiającej ukraińskiego ducha.
Wskaż elementy tradycyjnego stroju kozackiego. Zwróć uwagę na fryzury Kozaków.
Zalążki tożsamości ukraińskiej rozwinęły się w dobie powstań kozackich, a pamięć o Bohdanie Chmielnickim i innych hetmanach kozackich stała się później ważnym składnikiem rodzącej się świadomości narodowej. Rosjanie włączając stopniowo ziemie ukraińskie do swego państwa, traktowali tamtejszą ludność prawosławną jako „Małorosjan”, których odrębności narodowej nie uznawali. Początkowo elity kozackie poparły ideę „małorosyjskości” – bronili swej autonomii i jednocześnie byli lojalni wobec caratu. Zwrot nastąpił po polskim powstaniu listopadowym, gdy ukraińscy poeci i intelektualiści zaczęli odróżniać ukraińskość od rosyjskości, a polityka rusyfikacyjna wyraźnie się zaostrzyła. W 1839 r. zlikwidowano odrębną hierarchię unicką (Kościół greckokatolicki). W latach 1845–1847 w Kijowie działało Bractwo Cyryla i Metodego, któremu przyświecały cele polityczne i które miało wpływ na ukształtowanie się ukraińskiego języka literackiego. Jednym z jego działaczy był ukraiński poeta narodowy i bohater Taras Szewczenko, który za swoją działalność został skazany na wieloletnią służbę wojskową. W czasie odwilży po wojnie krymskiej (1853–1856) zaczęły powstawać Hromady – organizacje kulturalno‑oświatowe. Od 1863 r. władze carskie zabroniły wydawania po ukraińsku wszelkich publikacji oprócz poezji – edykt ministra spraw wewnętrznych Piotra Wałujewa głosił, że odrębnego języka małorosyjskiego nie było, nie ma i nie będzie
. W 1876 r. car Aleksander II dodatkowo zakazał używania języka ukraińskiego w życiu publicznym, a nawet samej nazwy „Ukraina”.
Wielu działaczy ukraińskich udało się na emigrację. W tej sytuacji rozwój ukraińskiej świadomości narodowej postępował przede wszystkim w zaborze austriackim (Galicja). Działał tam Kościół unicki, a po 1848 r. mogły być publikowane teksty w języku ukraińskim, powstawały ukraińskie stowarzyszenia i partie polityczne. Ukraiński ruch narodowy na przełomie wieków wszedł tam w dojrzałą fazę i dążył do pełnej niepodległości całej Ukrainy, a jego najważniejszym działaczem był pisarz, poeta i polityk Iwan Franko.
Białorusini – tutejsi, czyli jacy?
Rusini zamieszkujący dawne Wielkie Księstwo Litewskie długo nie wytworzyli poczucia własnej odrębności narodowej. W odróżnieniu od Ukrainy nie było tu tak ostrych konfliktów religijnych, etnicznych i społecznych, które stałyby się mitem założycielskim przyszłego narodu. Nazwy „Ruś Biała” i „Białoruś” zostały nadane przez polskich uczonych, którzy opisywali te ziemie. Sami mieszkańcy dość długo mówili o sobie Rusini (w sensie pochodzenia) lub Litwini (w sensie przynależności państwowej). Pierwszy użył nazwy „Białorusin” Salomon Rysiński, który w 1586 r. zapisując się na studia, tak właśnie określił swoje pochodzenie.
W przypadku Białorusi i Białorusinów do dziś nie wykrystalizował się jeden dominujący nurt tożsamości narodowej. Konkurują ze sobą dwie koncepcje: prorosyjska, podkreślająca łączność z kulturą i językiem rosyjskim i uznająca Białoruś za część spuścizny „Wielkiej Rosji” czy ZSRS (tę popiera prezydent Alaksandr Łukaszenka), oraz autonomiczna, która podkreśla wkład Białorusi w budowanie Wielkiego Księstwa Litewskiego i nawiązuje do jego tradycji, choć z uznaniem białoruskiej odrębności. Rywalizacja pomiędzy tymi dwiema koncepcjami wyraża się m.in. w symbolice narodowej. W latach 1991–1995 herbem Białorusi była Pogoń podobna do litewskiej, jednak Łukaszenka przywrócił herb zbliżony do tego z czasów sowieckich. Opozycjoniści protestujący przeciw jego rządom często używają flagi biało‑czerwono‑białej, która nawiązuje do tej z okresu dawnej Rzeczypospolitej.
Okres rozbiorów przyniósł silną rusyfikacjęrusyfikację terenów białoruskich. Zlikwidowano Kościół unicki, zastąpiono alfabet łaciński cyrylicą i zwalczano polskie wpływy kulturalne. W powstaniach listopadowym i styczniowym szlachta białoruska walczyła jeszcze o wskrzeszenie dawnej Rzeczypospolitej, dopiero na przełomie XIX i XX w. wykształciły się nowe elity kulturalne i polityczne, które propagowały ideę odrębności narodu białoruskiego. Pierwsze gazety w języku białoruskim, „Nasza Dola” i „Nasza Niwa”, ukazały się w 1906 r., nieoficjalnie wydawała je partia Białoruska Gromada Socjalistyczna. Do czasów I wojny światowej świadomość narodowa wśród Białorusinów była wciąż nikła, nawet w II RP w trakcie spisu powszechnego 700 tys. mieszkańców Białorusi (głównie Polesia) jako język ojczysty podało „tutejszy”.
Żydzi – naród bez ziemi
Najliczniejszą ludnością napływową na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów byli Żydzi, którzy pojawili się w Polsce i na Rusi już we wczesnym średniowieczu. W kolejnych stuleciach ich liczebność znacząco wzrosła, zarówno z powodu migracji z krajów Europy Zachodniej, jak i w wyniku przyrostu naturalnego. Żydzi w Polsce od XIII–XIV w. cieszyli się szeroką wewnętrzną autonomią, choć jednocześnie prawnie i społecznie byli odseparowani od ludności chrześcijańskiej. Z czasem też mnożyły się wobec nich zakazy związane z działalnością gospodarczą. Większość Żydów żyła w miastach i miasteczkach, gdzie zamieszkiwali osobne dzielnice lub kwartały. W wyniku wielu ograniczeń prawnych (nie mogli posiadać ziemi a ze względu na wyznawaną religię byli jedyną grupą, której nie obowiązywał zakaz pożyczek na procent) zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem; byli bankierami i lekarzami.
Cmentarz żydowski w Białymstoku. Choć społeczności żydowskie zamieszkiwały ziemie polskie od stuleci, dziś po ich obecności zostało niewiele śladów. W XIX w. liczebność Żydów osiągnęła swoje apogeum. Jednym z najtrwalszych śladów tamtych czasów są cmentarze żydowskie, rozsiane zarówno po obecnej Polsce, jak i dawnych ziemiach I Rzeczypospolitej. Świadczą o istnieniu odrębnych gmin żydowskich, ich kulturze i religii.
Powyżej współczesny widok jednego z cmentarzy żydowskich w Białymstoku. Co można powiedzieć o obecnym stanie cmentarza? Jak byś go opisał/opisała?
Państwa zaborcze stopniowo zlikwidowały autonomię gmin żydowskich, znosząc jednocześnie część ograniczeń prawnych. Prusy i późniejsze Cesarstwo Niemieckie prowadziły politykę asymilacyjnąasymilacyjną i germanizacyjną, Austria zniosła ograniczenia wobec ludności żydowskiej, Rosja z kolei kontynuowała politykę dyskryminacyjną. Od czasów carycy Katarzyny II Żydom wolno było mieszkać tylko na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, natomiast z Rosji właściwej ich wygnano. Po zabójstwie cara Aleksandra II w 1881 r. w Rosji wybuchła seria pogromów ludności żydowskiej (choć zamachu dokonała organizacja złożona z Polaków i Rosjan) i wprowadzono dodatkowe ograniczenia prawne zakazujące Żydom m.in. osiedlania się na wsi. Spowodowało to z jednej strony emigrację ludności żydowskiej (głównie do USA), z drugiej zaś upowszechnianie się idei nacjonalizmunacjonalizmu żydowskiego i syjonizmusyjonizmu, który postulował utworzenie niepodległego państwa w Palestynie. Jednym z głównych ideologów syjonizmu stał się Leon Pinsker, ukraiński Żyd pochodzący z Tomaszpola. Początkowo wierzył w możliwość asymilacji lub przynajmniej koegzystencji Żydów z resztą społeczeństwa, po pogromach z lat 1881–1884 sformułował potrzebę stworzenia państwa żydowskiego. Uważał, że w żadnym obcym społeczeństwie Żydzi nie będą do końca akceptowani i bezpieczni. Pogląd ten z czasem stawał się coraz popularniejszy wśród Żydów mieszkających na ziemiach dawnej Polski i przyspieszył emigrację Żydów do Palestyny, co później miało zaowocować powstaniem państwa Izrael.
Słownik
(z łac. natio – naród) przekonanie o tym, że naród jest najwyższą wartością i formą organizacji społecznej. Pojawił się już w XV–XVI w., co wiąże się z rozwojem kultur narodowych, choć do wieku XIX obejmował głównie klasę rządzącą. Wraz z postępem oświaty i alfabetyzacji mas ludowych nacjonalizm przybrał masowy charakter. Jest wiele odmian nacjonalizmu – jedne są bardziej, inne mniej konfrontacyjnie nastawione do sąsiednich nacji – jednak każdy nacjonalizm, ponieważ stawia interesy narodowe na pierwszym miejscu, popada w konflikt z rozbieżnymi interesami innych narodów. Szczególnie ostro przebiegają konflikty narodowe na obszarach mieszanych etnicznie i spornych historycznie
(nazwa pochodzi od Syjonu – wzgórza w Jerozolimie, na którym stała świątynia Salomona) ideologia oraz ruch polityczny i społeczny, który narodził się pod koniec XIX w.; jego celem było utworzenie państwa żydowskiego na terenie ówczesnej Palestyny (odtworzenie na terenie starożytnego Izraela)
(z łac. assimilatio – upodobnienie) proces przyłączania się jednostek do danej grupy kulturowej (narodowej), odbywający się na poziomie społecznym i psychicznym. W wyniku asymilacji człowiek zaczyna się uważać za członka społeczności (narodu), która początkowo była mu obca. Państwa często prowadziły politykę wspierania asymilacji narodowej wobec mniejszości narodowych zamieszkujących ich terytorium
proces dobrowolnego lub przymusowego przyswajania języka i kultury rosyjskiej przez jednostki lub społeczności należące pierwotnie do innych kultur. W XIX w. Cesarstwo Rosyjskie aktywnie wspierało proces rusyfikacji narodów podległych imperium: na poziomie edukacji szkolnej, poprzez zakazy wydawania pism i książek w językach mniejszości, nakaz używania języka rosyjskiego w miejscach publicznych, a także poprzez przesiedlenia i mieszanie ludności mniejszościowej z rosyjską
Słowa kluczowe
Rzeczpospolita, naród, Litwini, Ukraińcy, Białorusini, Żydzi, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami
Bibliografia
Pod wspólnym niebem. Narody dawnej Rzeczypospolitej, pod red. M. Kopczyńskiego i W. Tygielskiego, Muzeum Historii Polski, Warszawa 2010.
J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772–1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Instytut Europy Środkowo‑Wschodniej, Lublin 2000.
A. Eidintas, Historia Litwy, wyd. Eugrimas, Wilno 2013.
V. Shved, J. Grzybowski, Historia Białorusi od czasów najdawniejszych do roku 1991, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2020.
H. Haumann, Historia Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej, Wyd. Adamantan, Warszawa 2000.
A. Polonsky, Dzieje Żydów w Polsce i Rosji, tłum. M. Wilk, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2014.