Przeczytaj
Rozważanie i pisanie na temat rzeczywistości (tej obserwowanej i tej wykreowanej w literaturze) wymaga zrozumienia, na czym polega językowy obraz świata.
Językowy obraz świata w ujęciu Jerzego Bartmińskiego
Językowy obraz świata jest zawartą w języku różnie zwerbalizowaną interpretacją rzeczywistości dającą się ująć w postaci sądów o świecie. Podstawę rekonstrukcji językowego obrazu świata stanowi gramatyka. Kategorie osoby, liczby, rodzaju, czasu, trybu, przypadka – są dającymi się stosunkowo łatwo obserwować i porównywać w skali interkulturowej.
W językowym obrazie świata w ujęciu Jerzego Bartmińskiego uprzywilejowaną formą Poznania obrazu świata jest słownictwo. Zawiera inwentarz pojęć relatywnychrelatywnych egzystencjalnie, społecznie i kulturowo. Natomiast frazeologizmy to inwentarz słów i wyrażeń wzbogacany w miarę zmiany warunków życia, przyrostu wiedzy i zmiany społecznych potrzeb, stąd nowe nazwy w życiu społecznym.
Obraz świata to wytwór przeszłości, owoc określonych ludzkich doświadczeń, historii i kultury narodowej i wspólnotowej.
Człowiek pozostaje „na łasce języka”, język jest kluczem do świata myśli i kultury, jest „przewodnikiem” po świecie, zawierającym skodyfikowane interpretacje rzeczywistości, od których nie ma ucieczki.
Niekiedy język jedynie „podsuwa, ułatwia, sugeruje” pewne rozróżnienia, ale ich bynajmniej nie wymusza, świat językowy zawiera swoiste uporządkowanie, które kategoryzacja językowa przyjmuje w sposób odpowiadający fizjologicznym i psychologicznym właściwościom aparatu poznawczego człowieka.
Językowy obraz świata w ujęciu Jerzego Bartmińskiego łączy się z sześcioma zagadnieniami podstawowego modelu komunikacji językowej:
sposób określenia tożsamości zbiorowej: kim jesteśmy „my”,
sposób postrzegania i językowego ujmowania innych, kim są „oni”,
sposób konceptualizacji przestrzeni i „naszego” miejsca w świecie,
sposoby konceptualizacji czasu wspólnotowego, w którym żyjemy,
wartości funkcjonujące, tj. obowiązujące (dyrektywnie i faktycznie) w świecie społecznym uznanym za „nasz” (wspólnotowy, społeczny, narodowy),
stosowane środki wyrazu w postaci typów wypowiedzi zróżnicowanych wedle kryteriów społecznych i gatunkowych.
Zob. więcej Jerzy Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2012.
W rozważaniach o świecie i nas w nim istotne są teksty oraz ich zrozumienie.
Sposoby wykorzystania tekstu
Teksty są w nieustającym dialogu. Należy odnajdywać w nich nawiązania, części wspólne i różne tematu, aluzje, polemiki, toposytoposy, inspiracje. Należy te sposoby dialogu z tradycją rozpoznać, nazwać, umieścić w kontekście i przede wszystkim opisać.
Wypowiedzi wynikające z pogłębionej refleksji nad zasobami kulturowymi oraz światem w nich ukazanym powinny mieć wymiar argumentacyjny.
Temat wypowiedzi argumentacyjnej ma charakter problemowy i najczęściej wyraża się w formie pytania lub polecenia interpretacji fragmentu utworu. Argumenty w takiej wypowiedzi powinny być merytoryczne, to znaczy, że nie można udowodnić tezy stwierdzeniami w rodzaju „uważam, że…”, „w moim przekonaniu…”, „z własnego doświadczenia…” itd. W wypowiedzi argumentacyjnej wymagane jest sformułowanie funkcjonalnych argumentów:
wyprowadzone z zadanego fragmentu utworu literackiego,
wyprowadzone z innych dzieł – literackich, filmowych, muzycznych czy malarskich.
ArgumentacjaArgumenty logiczne związane są z wykorzystaniem pewnych schematów wnioskowania. Wnioskowanie dedukcyjne, zwykle oparte na entymemacie, czyli wnioskowaniu ze zdania, które zawiera jakąś prawdę ogólną i ze względu na swoją oczywistość jest pomijane przez mówcę (przesłanka większa), oraz ze zdania przytoczonego w wystąpieniu (przesłanka mniejsza), w którym powtarza się jeden z członków przesłanki większej w kontekście związanym z tematem mowy. Człon też jest obecny także we wniosku.
Wnioskowanie indukcyjne polega na ilustrowaniu przykładami prezentowanej racji. Im więcej przykładów, tym lepiej. Jeśli odbiorcy usłyszą, że prezentowana teza sprawdziła się w różnych okolicznościach, rozumując przez analogię, sami wyciągną wniosek, że teza sprawdzi się w okolicznościach, o których mowa w przemówieniu.Źródło: Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Argumentacja, [w:] tejże, Wykłady ze stylistyki, Warszawa 2008, s. 145–146.
Tekst argumentacyjny dotyczy tekstu (szerzej tekstologiitekstologii).
Czytanie tekstów argumentacyjnychTekstologia zajmuje się tekstem jako zjawiskiem osadzonym mocno w kontekście: psychologicznym, społecznym i kulturowym, bada jego cechy, wyróżnia klasy i gatunki, opisuje budowę, rysując „mapy komunikacyjne” współczesnej polszczyzny. Przedmiotem badania dziedziny jest wytwór, nie sama metodologia opisu. Dlatego tekstologia korzysta z dorobku różnych subdziedzin polonistycznych. […] Jerzy Bartmiński i Stanisława Niebrzegowska‑Bartmińska, piszą:
„nie ustanawiamy ścisłego podziału między podejściem lingwistycznym i literaturoznawczym do tekstu, przeciwnie, w miarę możliwości łączymy je, zgodnie z integracyjnym nastawieniem współczesnej filologii i antropologii słowa”.
Źródło: Kinga Białek, Czytanie tekstów argumentacyjnych, Kraków 2020, s. 45.
Co to jest tekst w ujęciu tekstocentrycznym?
Czytanie tekstu argumentacyjnegoParadoksalnie, jest to [tekst] pojęcie problematyczne. […] Równolegle posługujemy się nazwami typu: „tekst kultury”, „teksty literackie”, „teksty nieliterackie”, „tekst językowy”, „wypowiedź”, „akt mowy” i innymi, które odwołują się przecież do tej samej rzeczywistości. […]
Najprostszą i – w mojej ocenie – najbardziej funkcjonalną definicję tekstu ukuł Jerzy Bartmiński:
„Przyjmuję, że tekst jest to ponadzdaniowa jednostka językowa, makroznak, mający określone nacechowanie gatunkowe i stylowe, poddający się całościowej interpretacji semantycznej i komunikatywnej, wykazujący integralność strukturalną oraz spójność semantyczną i podlegający wewnętrznemu podziałowi semantycznemu, a także logicznemu i kompozycyjnemu”**. […]
Tekstologia według Jerzego Bartmińskiego:
ma swój podmiot (nadawcę);
ma rozpoznawalną intencję umożliwiającą interpretację przez odbiorcę;
ma określone nacechowanie gatunkowe i stylowe (kwalifikator tekstu);
poddaje się całościowej interpretacji;
wykazuje integralność strukturalną oraz spójność semantyczną;
podlega wewnętrznemu podziałowi semantycznemu, a w przypadku tekstów dłuższych – także logicznemu i kompozycyjnemu.
Źródło: Kinga Białek, Czytanie tekstu argumentacyjnego, Kraków 2020, s. 46.
Słownik
(łac. relativus – względny) – pogląd, zgodnie z którym wartości (moralne, poznawcze, estetyczne) są względne, a zatem nie mają absolutnego, niezmiennego i powszechnego charakteru
dział filologii zajmujący się badaniem i opisem tekstów literackich, historycznych oraz zabytków językowych przeznaczonych do wydań krytycznych (za SJP PWN)
(gr. tópos koinós, łac. locus communis) – pojęcie wprowadzone do badań literackich przez niemieckiego uczonego Ernsta C. Curtiusa; oznacza ono „miejsce wspólne” w kulturze, czyli wciąż powracające motywy i tematy, które wskazują na ciągłość tradycji danej kultury