Niepokoje średniowiecza

Potworna epidemia dżumy ogarnęła niemal cały kontynent europejski i zabiła mniej więcej 1/3 jego mieszkańców. W kulturze późnego średniowiecza motyw umierania zaczął występować z niebywałą siłą. Wielką popularność zdobywały literackie i plastyczne wizje danse macabre – tańca śmiercitaniec śmiercitańca śmierci, porywającej wszystkich bez wyjątku, niezważającej na pozycję społeczną i status materialny umierających. Dodatkowemu wzmocnieniu uległ kultkultkult Męki Pańskiej, której poświęcono w sztuce późnośredniowiecznej wiele celowo makabrycznych obrazów i rzeźb; była ona także tematem publicznych przedstawień, zwanych misteriamimisteriummisteriami.

RuAa1RRUDjDKz

Ilustracja przedstawia taniec śmierci i kobiet. Po lewej stronie ilustracji widnieje szkielet symbolizujący śmierć tańczący z kobietą, która jest ubrana w długą suknię z kwiecistymi wzorami. Ma długie włosy, a na głowie nosi koronę. Szkielet trzyma kobietę za rękę, w drugiej dłoni dzierży włócznię wymierzoną w jej stronę. Po lewej stronie drugi szkielet zaprasza kobietę do tańca. Ubrana jest ona w długą suknię, na głowie ma ciemne włosy splecione w siatkę i koronę. Scena rozgrywa się w ogrodzie, w którym rośnie dużo kwiatów i liczne drzewa. Krawędzie ilustracji są przyozdobione kolumnami i portalami.

R1GwYC8RdFyfd

Mapa przedstawia rozprzestrzenianie się dżumy w czternastym wieku. Odcieniami brązu są zaznaczone obszary występowania zarazy, w zależności od odcienia określony jest czas, kiedy na dany obszar dotarła epidemia; kolor zielony to obszary wolne od zarazy. Kolorem ciemnobrązowym zaznaczono obszar najwcześniejszego występowania dżumy, czyli rok 1347. Jest to dzisiejsza Turcja, południowy skrawek Półwyspu Apenińskiego, wyspy: Sycylia, Sardynia oraz Korsyka oraz południowe wybrzeże Francji w okolicach Marsylii. Jaśniejszym odcieniem brązu zaznaczono teren, gdzie zaraza dotarła w połowie 1348 roku. Jest to dzisiejsza południowa Ukraina z Krymem, Półwysep Bałkański, Grecja i południowa Serbia oraz Bułgaria, Półwysep Apeniński, Szwajcaria, południowozachodni skrawek Niemiec, zachodni skrawek Austrii, większość terenu Francji, zwłaszcza jej środkowa i południowa część oraz dzisiejsza wschodnia Hiszpania oraz północna część Afryki za wyjątkiem Maroka. Kolejny obszar zaznaczony terenem brązowym to miejsce, gdzie zaraza dotarła na początku 1349 roku. Obszary te to południowa część dzisiejszej Ukrainy, południowa Rumunia, północna Bułgaria, Serbia oraz Bośnia i Hercegowina oraz Chorwacja, znaczna część Węgier oraz Austrii, południowe i południowozachodnie Niemcy, większość Belgii, północna Francja, południowa część Wielkiej Brytanii, zachodnia część Hiszpanii, Portugalia oraz większość Maroka. Kolorem jasnobrązowym oznaczono teren, gdzie epidemia dotarła w końcu 1949 roku. Obszar ten obejmuje część dzisiejszej Ukrainy, środkową Rumunię, pogranicze Węgiersko‑Słowackie, północnowschodnią Austrię z Wiedniem, środkowe Czechy z Pragą, środkową i północnozachodnią część Niemiec, większość Holandii oraz środkową część Wielkiej Brytanii, część Irlandii oraz północną Danię i południowozachodnie wybrzeże Norwegii. W 1350 roku choroba dotarła do północnej Ukrainy, Rumunii, północnych Niemiec, Szkocji oraz Irlandii, do większości terenu Norwegii oraz zachodniej Szwecji. W 1351 roku dżuma pojawiła się w północnowschodniej Ukrainie, w południowej oraz środkowej Białorusi, w części Rosji przy pograniczu białoruskim, w południowej Litwie, północnej Polsce oraz północnowschodnich Niemczech. Po 1351 roku dżumę odnotowano na dużych połaciach Rosji, w północnej Białorusi, Litwie, w Łotwie oraz Estonii, Finlandii oraz we wschodniej Szwecji. Obszar wolny od epidemii to: północna Italia z Mediolanem, dzisiejsze pogranicze hiszpańsko‑francuskie, wybrzeże Belgii z Brugią oraz większy obszar obejmujący większość terenu dzisiejszej Polski, południowowschodnie Niemcy, północne Czechy oraz Słowację, zachodnią Ukrainę oraz skrawek Białorusi na południowym zachodzie. Dodatkowo niektóre miasta stawały się centrum buntów miejskich. Te miasta to Saloniki w dzisiejszej Grecji, Florencja we Włoszech, Paryż oraz Rouen we Francji, Brunszwik oraz Lubeka w Niemczech, Brugia położona w Belgii oraz Londyn w Wielkiej Brytanii.

RsECDfremA4c71

Fresk przedstawia postać Dantego Alighieri. Jest to starszy mężczyzna o surowym wyrazie twarzy, przedstawiony w centralnej części fresku. Ubrany jest w długą szatę, a na głowie posiada nakrycie głowy – obie części garderoby w kolorze różowym. W lewej ręce trzyma egzemplarz Boskiej Komedii, prawą wskazuje na wejście do piekła. W tle za poetą przedstawiona jest góra symbolizująca czyściec, która składa się z siedmiu stopni - na nich znajdują się nadzy ludzie. Przed wejściem na górę widoczna jest brama, której pilnuje anioł. Po prawej stronie fresku przedstawiona jest katedra w Florencji otoczona murem.

Zjawiska kulturowe związane z epidemią czarnej śmierci można uznać za apogeum trwającego przez niemal całe średniowiecze zainteresowania pozagrobowym losem duszy ludzkiej. Duchowni w swym nauczaniu podkreślali marność życia doczesnego i konieczność zapewnienia sobie wiecznej szczęśliwości w raju. Niepewność jutra, wysoka śmiertelność niemowląt, liczne i częste zagrożenia popychały człowieka średniowiecza – znacznie mocniej niż człowieka współczesnego – ku refleksji eschatologicznejeschatologiaeschatologicznej. Stąd gwałtowne nawrócenia i spektakularne pokuty wielkich grzeszników, bogate nadania na rzecz instytucji kościelnych czy też powszechna praktyka umartwiania się. Lęk przed piekłem i wiecznym potępieniem stanowił ważny element mentalności średniowiecznej. Teologia łacińskiego Zachodu wyszła naprzeciw tym obawom: w XII w. pojawił się pogląd, że ci, którzy zmarli, nie mając żadnego grzechu śmiertelnego na sumieniu, lżejsze grzechy mogą odpokutować już po śmierci – w czyśćcu. Idea czyśćca dawała nadzieję, że ktoś, kto umarł nagle, bez szansy na spowiedź i ostatnie namaszczenie, może po jakimś czasie dostąpić życia wiecznego. Wizja trójdzielnych zaświatów chrześcijańskich, na które składały się piekło, czyściec i raj, została utrwalona we wspaniałym poemacie Dantego Alighieri Boska Komedia, napisanym po włosku w pierwszej połowie XIV wieku.

Koniec średniowiecza

R1TSkywxeIDWp1

Ilustracja przedstawia oblężenie Konstantynopola. Miasto otoczone jest murem z basztami, na jego szczycie stoją obrońcy miasta z hełmami na głowach. Atakujący Turcy są przedstawieni pod murami miasta, niektórzy z nich wspinają się na mur po drabinach, niektórzy stoją na ziemi. Ich bronią są głównie miecze, włócznie oraz tarcze. Niedaleko przedstawiono łuczników. Turcy atakują zarówno z lądu, jak i ze statków na wodzie.

Początki i końce wielkich epok w dziejach można traktować jako efekty dość długich procesów - okresów będących cezurami, czyli momentami przełomowymi, trwale odmieniającymi oblicze cywilizacji. Początek średniowiecza przypada na okres wędrówki ludów, trwający od IV do VI wieku. Rok 476 – data upadku cesarstwa zachodniego – jest tylko próbą uchwycenia symbolicznego momentu, od którego nie było już na Zachodzie możliwości odbudowania politycznych ram świata starożytnego. Podobnie jest z końcem średniowiecza: wyznaczają go co najmniej trzy wielkie procesy mocno rozciągnięte w czasie.

Pierwszy z nich to rozwój humanizmu, filozofii stawiającej człowieka i jego sprawy w centrum wszechświata. Prądy humanistyczne zaczęły się rozpowszechniać wśród włoskich uczonych i artystów już w XIV wieku. W następnym stuleciu Italia stała się widownią najpełniejszego od początku średniowiecza renesansu kultury antycznej. Po upadku Konstantynopola, zdobytego w 1453 r. przez Turków, do Włoch uciekła znaczna grupa wykształconych Greków z bezcennymi rękopisami. Społeczeństwa zachodniej Europy zaczęły stopniowo coraz lepiej poznawać grecką część spuścizny antycznej. Na przełomie XV i XVI w. odrodzenie ogarnęło cały Stary Kontynent.

RQ1OG8C8wwCiZ

Obraz przedstawia scenę przybycia Vasco da Gamy do Calicute w 1498 roku. Na pierwszym planie widoczna jest plaża nad brzegiem oceanu. Od strony wody znajdują się łódki z europejskimi przybyszami. Na brzeg wysiada grupa Europejczyków, którzy witają się z tubylcami o ciemniejszej karnacji. Część przybyszów jest uzbrojona w metalowe hełmy oraz długie włócznie. Na plaży znajduje się również karawana kupiecka pilnowana przez tubylców. W pobliżu plaży rosną palmy, na dalszym planie wzdłuż brzegu oceanu wznosi się miasto. Dominuje nad nim wysoka świątynia. W głąb oceanu, kilkaset metrów od brzegu przedstawione są trzy europejskie statki.

Drugim zjawiskiem wyznaczającym zmierzch średniowiecza było odkrywanie Nowego Świata i związane z tym poszerzenie horyzontów geograficznych Europejczyków. Od lat 20. XV w. Portugalczycy podejmowali trud wypraw oceanicznych. W 1498 r. Vasco da Gama opłynął Afrykę i dopłynął do Indii. Sześć lat wcześniej Krzysztof Kolumb, włoski kapitan w służbie hiszpańskiej, płynąc przez Atlantyk na zachód, dotarł do lądu, który uważał za wschodni brzeg Indii. Państwa europejskie rozpoczęły światową ekspansję, a Stary Kontynent zaczął gwałtownie zmieniać swoje oblicze. Pozyskiwanie kolonii otworzyło Hiszpanii i Portugalii, a także Anglii oraz Francji drogę do budowy potęgi politycznej znacznie przekraczającej możliwości władców średniowiecznych.

R1R8y4rmwggeV1

Na zdjęciu przedstawione są drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze, które znajdują się w zagłębieniu ściany kościoła. Wgłębienie jest ogrodzone niskim, czarnym ogrodzeniem. Drzwi kościoła składają się z dwóch metalowych, czarnych skrzydeł, otoczone są półokrągłym portalem. Pod portalem, nad drzwiami przedstawiony jest fresk ze sceną ukrzyżowania Chrystusa, a po bokach, nad drzwiami są dwie rzeźby – postaci ludzkie. Między nimi znajduje się witraż.

Wreszcie trzeci proces to rozłam w Kościele katolickim, zwany reformacją. Szczególne znaczenie miał ruch husycki na początku XV w., który stworzył własne wyznanie wiary. Dopiero jednak reformacja w pierwszej połowie XVI w. doprowadziła do trwałego i nieodwracalnego rozbicia organizacyjnej jedności wspólnoty katolickiej, likwidując tym samym jedną z najbardziej zasadniczych cech łacińskiej cywilizacji średniowiecza.

Koniec średniowiecza wyznaczają więc trzy symboliczne daty: upadek Konstantynopola w 1453 r., odkrycie Ameryki w 1492 r. i wystąpienie Marcina Lutra w 1517 r. Można do nich dodać jeszcze jedną, chyba najsilniej związaną z dziejami kultury: w 1455 r. ukazała się pierwsza w Europie książka drukowana – Biblia, wydana przez Jana Gutenberga z Norymbergi.

RnbkfJuj9cjJR

Film opowiadający o końcu średniowiecza.

Film opowiadający o końcu średniowiecza.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DAzuGk3JO

Film opowiadający o końcu średniowiecza.

Rc2zJGJMpctsU

Ilustracja przedstawia stronę z Biblii w wydaniu Jana Gutenberga. Widoczny jest tekst, który składa się z dwóch równoległych do siebie kolumn tekstu. Tekst ten jest drukowany, większość liter ma kolor czarny, nieliczne linijki mają kolor czerwony. Pierwsze litery fragmentów Biblii są większe od pozostałych, mają odmienne kolory, przyozdobione są motywami roślinnymi.

Słownik

Słowa kluczowe

średniowiecze, dżuma, czarna śmierć, vanitas, danse macabre, Europa wczesnego średniowiecza, Europa późnego średniowiecza, Europa w okresie krucjat

Bibliografia

J. Huizinga, Jesień średniowiecza, przeł. T. Brzostowski, Warszawa 1998.

J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, przeł. H. Szumańska‑Grossowa, Gdańsk–Warszawa 2002.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk i B. Lenard, Warszawa 2003.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.