Przeczytaj
Odnowienie monarchii
W 1060 i 1063 r. Bolesław interweniował na Węgrzech, osadzając na tamtejszym tronie swoich kandydatów, a w 1069 r. wyprawił się do Kijowa, gdzie przywrócił władzę swojemu wujowi, Iziasławowi. W 1070 i 1071 r. Bolesław Szczodry poprowadził wyprawy wojenne na Czechy przeciw tamtejszemu księciu Wratysławowi II. Młody król niemiecki Henryk IV starał się pogodzić swoich zwaśnionych wasali i podtrzymał układ kwedlinburski, zobowiązujący Bolesława do płacenia za Śląsk trybututrybutu Wratysławowi. Jednak w 1072 r. władca polski otwarcie zbuntował się przeciw niemieckiemu królowi: nie tylko odmówił zapłacenia trybutu, lecz także zaatakował Czechy. Henryk IV wyznaczył zatem na 1073 r. wyprawę przeciw Polsce, ale Bolesław dzięki swoim kontaktom z opozycją antykrólewską sprowokował powstanie możnych saskich i udaremnił jego plany.
Znakomitą okazję do utrzymywania niezależności od cesarstwa stwarzał konflikt Henryka IV z papieżem Grzegorzem VII - tzw. spór o inwestyturę. Polska znalazła się w obozie popierającym papieża. W 1077 r. na zamku w Canossie, w siedzibie Matyldy toskańskiej, cesarz złożył papieżowi hołd i tym samym w konflikcie przewagę zyskało papiestwo. Już w 1075 r. legaci papiescy przywrócili arcybiskupstwoarcybiskupstwo gnieźnieńskie, zniszczone w czasie najazdu Brzetysława w 1038 r. i „reakcji pogańskiej”, oraz powołali do życia nowe biskupstwo w Płocku. W dniu 25 grudnia 1076 r. Bolesław Szczodry koronowałkoronował się w Gnieźnie na króla Polski.
W 1077 r. król wyprawił się na Węgry, skąd wygnałwygnał proniemieckiego władcę Salomona, a osadził Władysława, wychowanego na dworze polskim przedstawiciela bocznej linii Arpadów. W tym samym roku na rozkaz papieża Szczodry wkroczył również na Ruś i ponownie oddał Kijów Iziasławowi.
W 1079 r. doszło do ostrego konfliktu króla Bolesława z biskupem krakowskim Stanisławem. Przyczyną było prawdopodobnie wstawienie się biskupa za ukaranym przez króla rycerstwem, które samowolnie powróciło z wyprawy kijowskiej. Hierarcha został skazany na śmierć przez obcięcie członków - była to kara dla zdrajców, której nie można było stosować wobec duchownych. Wywołało to czynny bunt możnowładców, którzy zmusili króla do ucieczki na Węgry, gdzie rychło zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach. Tron polski objął młodszy brat Bolesława, Władysław Herman. W 1086 r. powrócił do Polski syn Szczodrego, Mieszko, ale po trzech latach zmarł w tajemniczych okolicznościach.
Wraz ze zmianą panującego nastąpił zwrot w polityce: rezygnacja z tytułu królewskiego oraz akceptacja podległości względem Henryka IV, a nawet władcy czeskiego Wratysława II, obdarzonego przez cesarza godnością króla. Władysław Herman po wstąpieniu na tron zawarł drugie małżeństwo, tym razem dynastyczne, z Judytą, córką władcy Czech. Z pierwszego, zapewne niedynastycznego, małżeństwa z Przecławą, którą pośłubił wg obrządku słowiańskiego, książę miał najstarszego syna – Zbigniewa. Ze związku z Judytą Przemyślidzką narodził się Bolesław Krzywousty, Judyta zmarła jednak i Władysław ożenił się po raz trzeci – z Judytą Marią, siostrą cesarza Henryka IV.
Za panowania Hermana do ogromnego znaczenia doszedł wojewoda Sieciech, najwyższy dostojnik na dworze książęcym, któremu książę powierzył prowadzenie spraw państwa. Podjęta przez wojewodę próba zaprowadzenia polskiej zwierzchności nad Pomorzem zakończyła się jego porażką. Polityka Sieciecha budziła sprzeciw możnych. W 1093 r. na czele zbuntowanych stanął Zbigniew i rozpoczął otwartą wojnę z ojcem, książę z wojewodą pokonali jednak buntowników. Starszy syn dostał się do ojcowskiej niewoli, ale za wstawiennictwem biskupów i możnych Władysław uwolnił go w 1097 r. i uznał za legalnego potomka i następcę. Zostało to przypieczętowane wydzieleniem dzielnic Zbigniewowi i Bolesławowi Krzywoustemu. Sobie Herman zostawił Mazowsze i główne stolice królestwa w działach synowskich. Sieciech starał się nadal rządzić w całym państwie, książęta wystąpili zbrojnie i zmusili ojca do wygnania wojewody.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DBUxPviVk
Nagranie filmowe dotyczące odnowienia monarchii.
Organizacja państwa po kryzysie monarchii wczesnopiastowskiej
Bolesław II Szczodry zdołał odbudować wielkopolskie centra kościelne – arcybiskupstwo gnieźnieńskie i biskupstwo poznańskie – kompletnie zniszczone przez Czechów. Jednocześnie Kraków zyskał rangę ośrodka politycznego równorzędnego z grodami wielkopolskimi. Bardzo ważną zmianę, wprowadzoną zapewne przy okazji odnowienia państwa, stanowiło nadawanie instytucjom kościelnym własnego majątku. Stare biskupstwa oraz nowe fundacje, takie jak biskupstwo w Płocku oraz klasztory benedyktyńskie w Tyńcu, Mogilnie i Lubiniu, dostawały ziemię i ludzi niewolnych, przyznano im też prawo do pobierania różnych opłat. Kościół zyskiwał więc niezależność majątkową.
Opactwo Benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem zostało ufundowane przez Kazimierza Odnowiciela albo Bolesława Szczodrego. Wskutek tego, że była to fundacja dynastyczna, oraz dzięki położeniu blisko stolicy Tyniec stał się jednym z najważniejszych klasztorów benedyktyńskich w Polsce. Na planie jego pierwotnych zabudowań widać u góry orientowaną (tzn. zwróconą prezbiterium na wschód, a fasadą na zachód) trójnawową bazylikę romańską (obecnie jest ona barokowa), u dołu zaś zarys zabudowań klasztornych. Południowa ściana kościoła i trzy skrzydła klasztoru tworzą czworoboczny dziedziniec wewnętrzny, zwany wirydarzem, na którym zazwyczaj znajdowały się studnia i ogród. Wirydarz był otoczony krużgankiem, czyli krytym, przesklepionym korytarzem, zapewniającym komunikację wewnątrz zabudowań opactwa. Jest to typowy schemat budowy średniowiecznych klasztorów benedyktyńskich, powielany później przez inne zakony, np. cystersów.
Pokaż na planie klasztoru tynieckiego wymienione w tekście elementy architektoniczne.
Od czasów Kazimierza Odnowiciela państwo zaczęło funkcjonować w inny sposób. Wojownicy w zamian za służbę władcy otrzymywali ziemię. Rozbudowano sieć grodów książęcych, a rezydujący w nich urzędnicy regularnie egzekwowali od poddanych powinności i służebności należne władcy w ramach tzw. prawa książęcego. Były to różnorodne daniny, płacone w produktach rolnych i zwierzętach hodowlanych, oraz obowiązki, takie jak obrona kraju, budowa i naprawa grodów, przewożenie majątku władcy i wreszcie goszczenie samego monarchy, jego dworu i dostojników. Książę sprawował władzę, nieustannie podróżując po kraju.
Na przełomie XII i XIII w. okręgi grodowe zaczęto nazywać kasztelaniami, a ich zarządców – kasztelanami (od łac. castellum – warownia, twierdza). Większymi od nich jednostkami administracyjnymi były prowincje, np. Mazowsze, Śląsk. Władzę centralną pomagał sprawować monarsze dwór. Dostojnicy dworscy odgrywali dużą rolę w państwie już za pierwszych Piastów, czego przykładem może być kariera Miecława, cześnika (czyli dworzanina odpowiedzialnego za napoje podawane na stół monarszy) Mieszka II. Źródła odnoszące się do czasów odnowionej monarchii informują też o innych dostojnikach, m.in. o palatynie‑wojewodzie – zarządcy dworu i dowódcy wojska, a także kanclerzu – zwierzchniku kancelarii.
Słownik
okręg kościelny zarządzany przez arcybiskupa
nadawanie wasalowi dóbr seniora, przy zachowaniu ceremoniału i zasad prawa lennego. Wyróżnia się inwestyturę świecką, duchowną oraz terytorialną. Spotyka się także wyodrębnienie inwestytury szkolnej. Przed odbyciem inwestytury wasal składał przysięgę na wierność seniorowi, symbolem przyjęcia przysięgi było wręczenie wasalowi przez seniora przedmiotu symbolizującego przekazanie władzy podległej.
uroczyste przekazanie nowemu monarsze insygniów królewskich
(łac. tributum), danina składana przez jednego władcę innemu w dowód uznania jego przywództwa, zwierzchności lub w zamian za zagwarantowanie pokoju.
czasowe lub dożywotnie wydalenie kogoś z kraju z pozbawieniem praw obywatelskich
Słowa kluczowe
Bolesław Śmiały lub Szczodry, biskup Stanisław, monarchia, układ kwedlinburski, prawo książęce, Polska pierwszych Piastów
Bibliografia
T. Grudziński, Bolesław Śmiały‑Szczodry i biskup Stanisław. Dzieje konfliktu, Warszawa 1982.
Monarchia Piastów 1038–1399, red. M. Derwich, Warszawa–Wrocław 2003.
Wielka historia Polski, t. 1–10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.