Przeczytaj
Zanim przeczytasz treść tego rozdziału:
przypomnij sobie główne idee filozofii Hegla;
rozważ, jakie miejsce pośród nich zajmuje filozofia dziejów;
oceń trudność jej zrozumienia i interpretacji na tle pozostałych dziedzin jego systemu.
Powtórka z heglowskiej filozofii dziejów
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770–1831) – niemiecki filozof, ostatni wielki przedstawiciel idealizmu niemieckiego. Badacze myśli heglowskiej zgodnie powtarzają starą anegdotę:
Hegla nie da się zrozumieć, można co najwyżej nauczyć się go na pamięć. Nie ma w tym nic dziwnego – jego system filozoficzny jest wyjątkowo złożony i oryginalny. Najmniej skomplikowaną, a przez to najchętniej czytaną, jest jego filozofia dziejów, której filozof nie zdążył ukończyć, a którą pośmiertnie spisano z notatek jego studentów.
Zdaniem Hegla historia jest świadectwem tego, jak AbsolutAbsolut dochodzi do pełnego poznania własnej wolności – w dziejach, które mają charakter racjonalny, poznaje swoją wolność, czyli pełnię istoty. Absolut (duch absolutny) jest jednak pozaczasowy, czas go nie dotyczy. On jedynie przegląda się w czasie, który dotyczy człowieka (ducha subiektywnego) i narodów (ducha obiektywnego), gdyż to one żyją w konkretnych czasach i postrzegają świat z perspektywy jego upływu. Absolut w dziejach posługuje się człowiekiem i całymi narodami, aby dzięki nim uświadomić sobie własną wolność. Według Hegla drogą rozumu do prawdy jest filozofia, a drogą ducha do wolności są dzieje. Proces ten jest konieczny i jednocześnie jest przeciwieństwem konieczności – zmierza ku wolności. Dzieje ludzkości to historia urzeczywistniania się idei wolności, a więc doskonalenia się i rozumnego samostanowienia.
Uświadamianie wolności przez Absolut i człowieka przebiegało w czterech etapach. Pierwsza epoka to okres dzikich plemion Wschodu. Tu wolny jest tylko władca, który podporządkował sobie całe plemię i włada nim wedle swej woli. Druga to czas antycznej Grecji, gdzie wolnością cieszą się wszyscy mieszkańcy danego polis, jednak przyjezdny Grek z ościennego państwa nie ma już tylu praw, a równocześnie panuje niewolnictwo (niewolnik nie jest nawet uważany za człowieka). Trzeci okres to czas Imperium Rzymskiego, w którym wolny jest każdy obywatel, podlegający pod te same prawo, ale nadal istnieje niewolnictwo, bez którego nie istniałoby państwo. Okres czwarty i ostatni to okres prusko‑chrześcijański. W Prusach w pełni zrealizowała się idea wolności. Od strony prawnej równość wobec prawa zapewnia państwo, a od strony moralnej – religia chrześcijańska.
Dzięki tym czterem epokom, pozaczasowy Absolut obserwuje, jak wyglądała jego czasowa droga do pełnej wolności. Wykorzystując poszczególne narody, doszedł do pełni swej istoty. Na tym polegał właściwy sens dziejów, a wraz z jego realizacją historia dobiegła końca. Wszystko, co działo się obok tych wydarzeń, a także to, co wydarzy się po nich, nie ma najmniejszego znaczenia. Człowiek powstał i odbył swoją wędrówkę przez dzieje po to, by w państwie pruskim objawiła się pełnia wolności. Reszta jest nieistotna.
Zastanów się, czy jest ci znane pojęcie filozofii narodowej. Rozważ, czy znasz jakichś polskich filozofów narodowych. Oceń, czym może się różnić filozofia narodu od filozofii narodowej.
Idea polskiej filozofii narodowej
Filozofia narodu jest niczym innym, jak całym historycznym dorobkiem filozofii uprawianej przez konkretny naród. Natomiast filozofia narodowa ma nieco węższe znaczenie. Jej celem jest opisanie ducha danego narodu, wskazanie cech dla narodu swoistych, a także określenie miejsca narodu w dziejach ludzkich i wytyczenie mu celów na przyszłość.
Joachim Lelewel (1786–1861) – powstaniec listopadowy i wybitny polski historyk, który zrewolucjonizował uprawianie naukowej historii. Jak mniemał, uprawiał „historię filozoficzną”, a więc historię, która szuka w dziejach związków przyczynowo-skutkowych i każde wydarzenie osadza w szerszym kontekście. Okazała się ona również filozofią historii, w której Lelwewel jako jeden z pierwszych wskazał cechy immanentnie tkwiące w naszym narodzie (republikanizm, wolność, ofiarność) oraz konieczność zaniesienia ich innym narodom, zgodnie z jego hasłem walki
za wolność naszą i waszą.
Uprawianie przez naszych rodzimych myślicieli filozofii narodowej właśnie w epoce romantyzmu okazało się czymś niezbędnym. Naród pozbawiony ojczyzny, nękany przez trzech zaborców, musiał walczyć o przetrwanie swojej tradycji i świadomości narodowej. Filozofowie narodowi walnie przyczynili się do przetrwania naszej kultury intelektualnej przez sto dwadzieścia trzy lata nieistnienia państwa polskiego. Mieli jednak przed sobą bardzo trudne zadanie. Należało bowiem wytłumaczyć rodakom, dlaczego Polska upadła, jak zachowywać się pod zaborami i dlaczego nie wolno tracić nadziei, i z optymizmem patrzeć w przyszłość. Trzeba było wskazać narodowi cele do realizacji, ukazać, czym jest nasz duch narodowy i jakie spośród jego cech należy realizować, aby Polska powróciła na mapy Europy. Polscy filozofowie narodowi mierzyli wysoko, co przejawiało się w maksymalizmie ich twierdzeń. Mniemali, że typowymi dla naszego narodu są takie cechy, jak umiłowanie pokoju i wolności, gościnność i tolerancja, lecz także gotowość do walki w obronie siebie i innych. Oznaczało to, że naszym celem jest nie tylko odzyskanie niepodległości, lecz również odmienienie losów świata, walka o dobro i wolność każdego narodu. Polską misją jest więc nie tylko pielęgnowanie wartości typowych dla naszego narodu, lecz także zaniesienie ich całemu światu, który właśnie w tym momencie, w czasie wojen, ucisku i niesprawiedliwości, najbardziej ich potrzebuje.
Józef Maria Hoene-Wroński (1776–1853) – nie uprawiał filozofii narodowej, lecz wyartykułował myśl podchwyconą później przez niemal wszystkich polskich filozofów narodowych. Dotyczyła ona potrzeby połączenia przez Słowian niemieckiej teoretyczności z francuskim praktycyzmem. Twórca systemu „filozofii absolutnej”, mającej odrodzić ludzkość (i z tego powodu zwanej również mesjanizmem).
Rozważ, na czym musiały polegać zmiany wprowadzone przez polskich filozofów narodowych w doktrynie Hegla. Oceń, które spośród jego twierdzeń mogły zostać przyjęte, a które wymagały zmiany lub doprecyzowania.
Słowiaństwo jako synteza
August Cieszkowski (1814–1894) – najsłynniejszy przedstawiciel polskiej filozofii narodowej, twórca najbardziej spójnej i rozwiniętej koncepcji historiozoficznej. Wyrażał uwielbienie dla Hegla, jednak uważał, że niemiecki filozof popełnił błąd, nie stosując własnej metody dialektycznej w rozważaniach z zakresu filozofii dziejów i nie włączył przyszłości do swych rozważań. Cieszkowski chciał „poprawić” historiozofię Hegla, dzieląc dzieje na trzy epoki (tezy, antytezy i syntezy), w efekcie czego stworzył własną, oryginalną filozofię dziejów.
Jako że w dobie romantyzmu Hegel uchodził za najwybitniejszego filozofa, również polscy filozofowie narodowi pozostawali pod jego przemożnym wpływem. Nazywa się ich czasem „heglistami polskimi”, co nie jest do końca trafne, bo każdy z nich fascynował się Heglem, ale brał jego filozofię tylko za punkt wyjścia do własnych rozważań. Heglizm należało bowiem doprecyzować w ten sposób, aby odpowiadał rzeczywistej filozofii dziejów. Nie chodzi o fakt, że zdaniem berlińskiego mistrza (Hegla) filozofia i historia dobiegły końca, gdy Polski nie ma na mapie świata, a Polacy nie odegrali żadnej wielkiej roli dziejowej. Chodziło o coś więcej. Zdaniem polskich heglistów, Hegel był skrajnie racjonalistyczny. Jego kult rozumu sprawił, że rozwinął filozofię do granic możliwości i przedstawił jej najdoskonalszy system. Ale to nie oznacza końca filozofii, gdyż teraz musi ona „zstąpić w niziny” – przeniknąć życie społeczne i odmienić tragiczny los nękanych narodów europejskich. Zgadzali się, że filozofia dobiegła końca, ale był to koniec tylko pewnego rodzaju filozofii – filozofii teoretycznej, która musi się rozwinąć w filozofię praktyczną. Z tego samego powodu polscy myśliciele odrzucali tezę o końcu historii. Ta nie skończyła się, ponieważ musi nastąpić jeszcze przynajmniej jedna epoka, w której Polacy zrealizują swoją misję i odmienią los świata.
Polscy filozofowie narodowi tworzyli odmienne koncepcje historiozoficznehistoriozoficzne, kreślili różne wizje dziejów, jednak wszystkie nosiły wspólne cechy wymienione wyżej. Istniała też jeszcze jedna cecha, występująca niemal u każdego z nich: uważano, że zasada słowiańska, a więc cechy typowe dla naszego narodu, muszą stanowić syntezę zasady francuskiej i niemieckiej. Było to twórcze zastosowanie dwóch heglowskich idei. Pierwszą jest pojęcie „sztafety dziejów”, w której każdy naród realizuje pewne wartości, a potem przekazuje je kolejnemu narodowi. Polscy romantycy zgodnie uważali, że Niemcy królują w sferze teorii, niemieccy idealiści od Kanta do Hegla wspaniale rozwinęli filozofię, jednak nie są w stanie przekuć jej w naukę praktyczną. Francuzi zaś królują w sferze praktyki, obracają w czyn każdą nową ideę, lecz robią to bez namysłu teoretycznego, a więc nieskutecznie, bo już od Wielkiej Rewolucji Francuskiej trwa u nich rewolucyjny chaos i bezwład. Drugą ideą Hegla jest metoda dialektycznametoda dialektyczna, którą posługiwał się we wszystkich naukach. Zgodnie z jej zasadą, początkowej tezie zostaje później postawiona przeciwna do niej antyteza, by z czasem pojawiła się łącząca je synteza, znosząca napięcie między nimi. Polscy filozofowie zastosowali ten motyw w historiozofii: zasada słowiańska (polska) miała stanowić syntezę zasad niemieckiej i francuskiej, łączyć teorię i praktykę w wyższej syntezie, którą jest czyn. Naród, który upadł przez własną głupotę, odrobił lekcję – nauczył się od Niemców myślenia i tworzyć dojrzałą filozofię, a od Francuzów, zwłaszcza Napoleona, jak walczyć i realizować idee. Stanowimy więc syntezę i to dzięki nam powstanie nowy, lepszy świat. Polska filozofia narodowafilozofia narodowa jest więc filozofią czynu, słowiańską syntezą, końcem „sztafety dziejów” i prawdziwym końcem historii, który nastąpi w nadchodzącej epoce. Wtedy też u wszystkich ludzi i narodów zaistnieje powszechna wolność, którą wielki Hegel opisał tylko w teorii.
Bronisław Ferdynand Trentowski (1808–1869) – wybitny przedstawiciel polskiej filozofii narodowej, uważany przez współczesnych za jej „ojca”. Twierdził, że aby naród mógł tworzyć własną filozofię, musi posiadać swój słownik filozoficzny. W efekcie Trentowski utworzył mnóstwo nieużywanych dziś pojęć, stanowiących dowód niepospolitego słowotwórstwa. Posługiwał się metodą różnojedni (przypominającą dialektykę heglowską), za pośrednictwem której w każdej dziedzinie filozoficznej rozpisywał skomplikowane siatki pojęć i relacji. W swoim obszernym dziele Chowanna (dziś powiedzielibyśmy „Pedagogika”) opisał metody wychowywania dziecka od niemowlęctwa do wieku męskiego. W ich kontekście przedstawił własną historiozofię – mechanizm tego, jak Bóg wychowuje ludzkość poprzez wykształcanie w niej (za pomocą kolejnych historycznych narodów) nowych cech. Wiek męski (dojrzałość) osiągnie ludzkość dzięki narodowi polskiemu, stanowiącemu syntezę (różnojednię) zasady niemieckiej i francuskiej.
Edward Dembowski (1822–1846) – najmłodszy przedstawiciel filozofii narodowej. Zreformował kluczowe dla niej pojęcie czynu, zastępując je pojęciem „twórczości”. Zarzucił też heglowski podział dziejów na cztery epoki, zastępując go siedmiostopniową „teorią indywidualizacji”, wedle której w pierwszej epoce prawdziwie wolny jest tylko władca, zaś w ostatniej wolni będą wszyscy obywatele, a własność prywatna zostanie zniesiona. W imię tej socjalistycznej utopii współorganizował powstanie krakowskie, w którym zginął.
Słownik
(łac. absolutus – bezwarunkowy, niezwiązany) to, co pod żadnym względem nie jest uwarunkowane ani ograniczone; byt pierwotny, niezależny, samoistny, posiadający w sobie rację swego istnienia i swoich kwalifikacji, pełnia bytu, pełnia doskonałości
filozofia, której celem jest wyrażenie ducha własnego narodu, wskazanie, co przesądza o jego niepowtarzalności, unikatowości, ale także o jego roli w dziejach i miejscu pomiędzy innymi narodami; w myśli polskiej wystąpiła w romantyzmie, głównie w latach 1838–1848, gdy koniecznym stało się przetrwanie naszej świadomości narodowej pod zaborami; jej głównymi przedstawicielami byli: August Cieszkowski, Bronisław Ferdynand Trentowski, Karol Libelt, Edward Dembowski
(gr. historia – opowieść o dawnych wydarzeniach + gr. sophia – mądrość) dziedzina filozofii zajmująca się filozoficznym namysłem nad dziejami (historią), w odróżnieniu od naukowej historii nie zajmuje się badaniem i analizowaniem pojedynczych faktów, lecz szuka głównych mechanizmów i powtarzających się motywów w dziejach ludzkich, pyta o sens i cel ogólnie rozumianej historii, stara się także (na mocy odkrywanych w dziejach praw i tendencji) wnioskować o tym, jak będzie wyglądała przyszłość
rodzaj namysłu religijno‑filozoficznego, w którym uprzednio wskazany mesjasz (jednostkowy, jako mąż Opatrzności, lub zbiorowy, jako naród wybrany) wiedzie ludzkość, poprzez czasy burzy i naporu, ku świetlanej przyszłości; mesjanizm może łączyć się z millenaryzmem (ideą Królestwa Bożego na ziemi, które nastanie po okresie ciężkich przejść) czy z pasjonizmem (motywem cierpień, jakie muszą spadać na jednostkę czy cały naród)
ogólne prawo rozwoju i metoda niemieckiego filozofa Georga Wilhelma Friedricha Hegla, w myśl której jako pierwsza pojawia się teza, wyrażająca pewien pogląd czy twierdzenie, później zaś następuje przeciwstawna do niej antyteza, zaś swoiste napięcie między nimi zostaje zniesione dzięki syntezie, która łączy dwa pierwsze czynniki, stając się nową tezą na wyższym już poziomie; za pomocą tej metody Cieszkowski reformował heglowską wizję dziejów, dzieląc historię na trzy epoki – tetyczną, antytetyczną i syntetyczną