Obawy człowieka końca wieku

R17DoxVM0aG9H1

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku wykonany w technice monochromatycznej. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Cienie pod oczami. Ma starannie ostrzyżoną brodę i zawinięte ku górze wąsy. Ubrany jest w garnitur. Siedzi na krześle, ma założoną nogę na nogę. Na lewym kolanie trzyma książkę.

Poezja Kazimierza Przerwy‑Tetmajera współtworzyła literacki wizerunek człowieka epoki modernizmu. Jego wiersz Koniec wieku XIX może skłaniać do zastanowienia się nad źródłami głęboko pesymistycznej refleksji zapisanej w utworze. Człowiek ukazany w tym wierszu nie poszukuje przyczyny swoich obaw, poprzestaje na wyrażeniu własnej bezsilności. Jakiekolwiek reakcje na zło świata – na przykład przekleństwo, ironia, wzgarda – okazują się niewystarczające lub bezsensowne. Nie łagodzą bólu, wprost przeciwnie, potęgują nastrój pesymizmu. Postawa dekadencka wynika przede wszystkim z podważenia wszelkich wartości. Brak odpowiedzi na fundamentalne pytania o egzystencję jest wyrazem lęku przed przyszłością. Człowiek pokazany w wierszu Koniec wieku XIX to istota krucha, pozbawiona jakichkolwiek punktów odniesienia, rzucona w byt – życie – i wystawiona na niebezpieczeństwa, przed którymi nie jest w stanie się obronić. Paradoksalnie jednak ten bezsilny wobec życia człowiek znajduje jedno oparcie, które przynosi mu nadzieję – jest to sztuka.

Dekadentyzm, nihilizm, hedonizm, dandyzm

W ostatnich latach XIX w. w kręgach artystycznych dominowała postawa światopoglądowo‑emocjonalna określana jako dekadentyzm. Wynikała ona z poczucia końca, schyłkowości, wyczerpania kultury. Postrzeganie społeczeństwa jako organizmu, odziedziczone po scjentyzmiescjentyzmscjentyzmie poprzedniej epoki, stało się pod koniec wieku źródłem pesymizmu. Każdy organizm ma czas rozkwitu, dojrzałości i starości, każdy – w końcu umiera. W ówczesnej cywilizacji europejskiej dostrzegano symptomy uwiądu, dlatego oczekiwano na bliżej niesprecyzowaną katastrofę. Poczucie niemocy prowadziło do bierności, rezygnacji z działania. Konsekwencją postawy dekadenckiej bywał nihilizm, czyli przeświadczenie o nieistnieniu obiektywnych i niezmiennych praw moralnych, o braku sensu i celu życia. Niekiedy oznaczał on odrzucenie podstawowych zasad filozoficznych, poznawczych i etycznych (np. tezy o istnieniu obiektywnej prawdy i wartości). Rodził pesymizm, rozpacz, ale też prowadził do hedonizmu, czyli dążenia do przyjemności bez ograniczeń moralnych. Jako odprysk hedonizmu rozkwitł dandyzm, czyli sposób bycia przejawiający się nadmierną elegancją, dbałością o szczegóły, niekiedy pretensjonalnością.

Niech żyje sztuka!

Rk8GWVSNdJpsM1

Obraz przedstawia grupę osób siedzących na skale. Pośrodku znajduje się nagi, młody, atletycznie zbudowany mężczyzna w laurowym wieńcu na głowie. Trzyma w prawej dłoni kielich, z którego poi przyklękającą obok niego kobietę. Po jego drugiej stronie stoi wsparta o skałę kobieta w długiej sukni z obnażonymi piersiami. Przygląda się mężczyźnie i kobiecie. Nad całą trójką unoszą się w górze trzy nagie amory.

W wierszu Evviva l’arte! została ukazana sytuacja artysty z końca XIX w. Nie potrafi się on odnaleźć w społeczeństwie oceniającym ludzi według ich stanu posiadania. Żyjący w biedzie artysta czuje się odrzucony i niezrozumiany. Z gorzką ironią powiada: życie nasze nic niewarte. Opinię taką poeta przypisuje społeczeństwu, które określa jako nędzny filistrów naród. Filistrom przeciwstawia artystów, których ukazuje jako wyższych duchem, dumnych i przez samego Boga obdarzonych talentami. Zawołanie Evviva l’arte!, czyli Niech żyje sztuka!, jest wyrazem głębokiej wiary w sens twórczości, piękna i przeżycia estetycznego. Sztuka staje się swego rodzaju religią, a artysta – jej kapłanem, który stoi ponad tłumem.

R1CSkiiyPXbGl

Obraz przedstawia portret nastoletniej dziewczynki. Ma ona długie, ciemne włosy z wplecioną po prawej stronie wstążką. Twarz dziewczynki wyraża smutek. Dziecko ubrane jest w niebieską sukienkę. Stoi na tle kwitnących pelargonii.

Ucieczka od egzystencjalnego cierpienia

R1TWa8HTBXcVh1

Obraz przedstawia portret młodej, ciemnowłosej, szczupłej kobiety. Kompozycja wskazuje wyraźny, pionowy podział: w prawej połowie jest przedstawiona kobieta, natomiast lewa połowa jest niemal pusta, pokazuje wnętrze pokoju. Kobieta zdaje się stać prosto, jednak jest to złudzenie, bowiem siedzi lub pochyla się na fotelu. Włosy kobiety są upięte, usta bardzo duże, czerwone, cera kobiety blada. Kobieta trzyma na piersi luźno splecione ręce i patrzy wprost na widza. Długa suknia, płaszcz, fotel i tło są pokryte złotem.

Zagłuszeniu cierpienia egzystencjalnego służyła albo ucieczka w świat użycia, hedonistycznych przyjemności i sztucznych pociech, albo – w elitarny świat sztuki. Poezja Tetmajera pokazuje oba te sposoby obrony przed bólem. W wierszu Pod wrażeniem ukojenia bólu egzystencjalnego poszukuje się najpierw w rozkoszy fizycznej. Ta jednak, ponieważ szybko przemija, może dać tylko chwilowe zapomnienie. Skuteczniejszym lekarstwem okazuje się sztuka. Doświadczenie erotyczne zostaje więc przemienione w przeżycie estetyczne. Zmysłowość kobiecego ciała i fascynacja nim są sugerowane w utworze Tetmajera za pośrednictwem wrażeń wzrokowych. Celem poety nie jest jednak wyłącznie opis przeżycia miłosnego, lecz także – estetycznego. Wskazuje na to chociażby konstrukcja wiersza, który ma postać wielokrotnie złożonego zdania wynikowego: kiedy… wówczas. Zawiera się w nim sugestia, że „kiedy” coś się staje, „wówczas” pojawia się jakaś tego konsekwencja. Dzięki grze świateł, migotliwości płomienia obiekt erotycznego pożądania staje się obiektem estetycznej kontemplacji. Owo przekształcenie uwzniośla akt miłosny.
Wiersz Tetmajera jest przykładem poezji miłosnej, łączącej w kunsztownej formie zmysłowość erotycznego doświadczenia (zmysłowość dość odważną jak na ówczesne konwencje poetyckie) z wyszukaną formą artystyczną.

Sztuka dla sztuki

Ratunkiem przed całkowitym zwątpieniem była dla modernistów sztuka. Przeżycie piękna miało dawać pocieszenie, ale też – prowadzić do zetknięcia z absolutemabsolutabsolutem. Sztuka stanowiła cel sama dla siebie, jej zadaniem było dostarczanie odbiorcy (widzowi, słuchaczowi, czytelnikowi) czystego przeżycia estetycznego, które miało mu umożliwić dotknięcie metafizycznej tajemnicy istnienia. Stąd wynikało hasło epoki: „sztuka dla sztuki”. Jako pierwszy użył tej formuły Victor Cousin, francuski filozof, a wyrażała ona przekonania wielu innych współczesnych twórców, m.in. Charles’a Baudelaire’a, Paula Verlaine’a. Sformułowano ją w opozycji do pozytywistycznych założeń sztuki użytecznej, podporządkowanej ideologii. Zawiera się w niej przeświadczenie o elitarnym charakterze sztuki, która nie chce ulegać oczekiwaniom społeczeństwa masowego rodzącego się w XIX w.

R17acw4ueSL8R

Obraz przedstawia młodą kobietę owiniętą zwojem materiału. Kobieta stoi do widza tyłem, odchyla w jego kierunku do tyłu głowę i tułów. Włosy kobiety są bardzo długie, unoszą się nad sylwetką, jakby rozwiewał je wiatr. Kobieta otoczona jest okręgiem z obramowaniem z ornamentami graficznymi w kształcie koła z rozchodzącymi się od środka liniami. Cały obraz wypełniony jest w tle łagodnymi, giętkimi liniami.

Filozofia jako przeżycie pokoleniowe

W większej części Europy w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. i na początku XX w. panował pokój. Również Polacy od czasu upadku powstania styczniowego w 1864 r. nie doświadczali żadnych politycznych burz. Dlatego dla twórców Młodej Polski przeżyciem pokoleniowym było nie wydarzenie historyczne, ale wspólne inspiracje intelektualne i artystyczne. Szczególną rolę w dojrzewaniu duchowym intelektualistów epoki odgrywała filozofia. Wśród myślicieli najmocniej wpływających na ich światopogląd był Artur Schopenhauer, filozof niemiecki urodzony w Gdańsku w 1788 r., zmarły we Frankfurcie nad Menem w 1860 r.

Świat jako wyobrażenie

Najważniejsze dzieło Schopenhauera nosi tytuł Świat jako wola i przedstawienie (1819). Zdaniem filozofa świat nie istnieje obiektywnie, lecz jako wytwór naszej wyobraźni, złuda. Człowiek projektuje swoje wyobrażenia na przedmiot poznania, dlatego każda rzecz postrzegana jest zależnie od poznającego. Tylko jedną rzecz można poznać dogłębnie, „rzecz samą w sobie” – czyli siebie samego.

Wola

Istotę naszej natury stanowi wola. Jest ona popędem, który kieruje ludzkim działaniem i poznaniem. Sama jest bezrozumna, nigdy nie przynosi poczucia spełnienia. Niemożność zaspokojenia pragnień prowadzi do nieustannego cierpienia i bólu egzystencjalnego. Dążymy do szczęścia, ale nie możemy go osiągnąć; do utrzymania życia, a przecież zawsze zmierzamy do kresu, czyli śmierci. Nasze życie wypełnione jest potrzebą działania, a zarazem – niespełnieniem i lękiem. Wola określa nie tylko życie człowieka, lecz także stanowi istotę świata, którym rządzi działanie polegające na niezaspokojonym dążeniu do wyeliminowania cierpienia.

Współczucie i kontemplacja

R1LdJXxsuJ438

Obraz przedstawia wnętrze pracowni malarskiej. Po lewej stronie, u góry znajduje się niewielka postać artysty malującego obraz przy sztalugach. Z płótna, przy którym siedzi malarz wylewa się w przestrzeń jego pracowni szereg alegorycznych postaci nawiązujących do tragicznej historii Polski w XIX w. Wśród tłumu można dostrzec przedstawicieli wielu klas społecznych: dzieci, zrozpaczone kobiety, księży, skazańców w kajdanach, powstańców, kosynierów i żołnierzy napoleońskich. Postacie te unoszą się w powietrzu, trzymają różne rekwizyty: kosy osadzone na sztorc, bagnety, szable i strzelby, ale także skrzypce, książki, klepsydry czy pędzle. Tłum kieruje się do rozświetlonego okna. Jednak tylko zniedołężniali starcy docierają do jego parapetu. Nie są w stanie go przekroczyć. Po drugiej stronie wpółuchylonego okna stoi tajemnicza postać kobieca w czarnych szatach. To postać tytułowej Melancholii.

Istnieją dwie drogi prowadzące do uwolnienia od cierpień. Pierwszą z nich jest współczucie. Człowiek powinien przekroczyć swoje ograniczenia i dostrzec cierpienie innych ludzi. W ten sposób może oderwać się od własnej męki i włączyć we wspólne odczuwanie świata z wszystkimi cierpiącymi. Druga – prowadzi do wnętrza człowieka, który powinien zajrzeć w siebie samego. Może mu w tym pomóc sztuka i bezinteresowna, wyzbyta pożądań kontemplacja piękna W ten sposób przekracza się granicę złudy i dociera do prawd niezmiennych. Zarazem odkrywa się wspólnotę z całym światem.

Nirwana

Schopenhauer w swojej filozofii inspirował się myślą Wschodu (hinduską i buddyjską). Stamtąd zaczerpnął koncepcję rzeczywistości jako złudy, cierpienia wypełniającego świat, współczucia dla innych ludzi oraz wyzwolenia przez kontemplację. Jedną z idei filozofii Wschodu, która na przełomie XIX i XX w. zyskała popularność w kulturze zachodniej, była nirwanaNirwananirwana. Nirwana miała być celem dążeń każdego człowieka; oznaczała pełnię, doskonałość, ale zarazem nicość, rozpłynięcie się w niebycie, wyzwolenie od cierpienia i wszystkich jego przyczyn oraz uwarunkowań. Dla Schopenhauera oraz podążających za nim artystów i intelektualistów nie był to jednak stan religijnego wyzwolenia, lecz doskonała (a więc pożądana, ale nieosiągalna) obojętność na zło świata.

Słownik