Wzrost demograficzny

Na wczesnym etapie industrializacji, w drugiej połowie XVIII i w pierwszej połowie XIX w., nastąpił w Wielkiej Brytanii gwałtowny wzrost demograficzny. Był on spowodowany m.in. ograniczeniem śmiertelności niemowląt dzięki łatwiejszemu dostępowi do opieki zdrowotnej, lepszemu wyżywieniu, szczepieniom i większej świadomości znaczenia higieny w życiu codziennym. Jednocześnie nie malała dzietność przeciętnej rodziny, w wyniku czego liczba ludzi dynamicznie się zwiększała. Historycy dyskutują nad tym, w jakiej mierze był to pozytywny wpływ industrializacji, a w jakiej innych czynników, np. rozwoju rolnictwa czy zmniejszenia liczby epidemii oraz konfliktów zbrojnych. Wzrost liczby ludności był zjawiskiem ogólnoeuropejskim – nie dotyczył tylko Wielkiej Brytanii. Na przykład, jak się szacuje, liczba ludności Rzeczypospolitej na przełomie XVII i XVIII w. wynosiła 7–8 mln, a w czasach pierwszego rozbioru ok. 14 mln. Jeśli te szacunki są wiarygodne, oznaczałoby to największe średniookresowe tempo przyrostu liczby ludności w całej naszej historii. Zjawisko to przedstawiają poniższe mapy i tabela.

R1FDgR0Zn4QIb

Pierwsza mapa przedstawia gęstość zaludnienia w Europie w 1750 roku. Największa liczba mieszkańców na km² 46 lub więcej to teren Włoch, Holandia i Belgia. 31- 45 mieszkańców na km² było na terenie Francji, Niemiec, Czech, Wielkiej Brytanii, Irlandii. Od 16- 30 osób na km² znajdowało się w Hiszpanii, Szkocji, Polski, Litwy, Ukrainy, Białorusi i Słowacji. 15 lub mniej osób było w Danii, Rumunii, Bułgarii, Bośni i Hercegowiny, Chorwacji. Druga mapa ilustruje zaludnienie Europu w 1914 roku. Największa ilość mieszkańców czyli 129 lub więcej na km² znajdowała się na terenie Niemiec, Holandii, Belgii, południowej części Wielkie Brytanii. 86 do 128 mieszkańców na km² zamieszkiwało teren Polski, Czech, Słowacji, Węgier, północnej części Rumunii oraz Włoch. 43 do 85 mieszkańców na km² znajdowało się we Francji, Portugalii, Islandii, północnej Wielkiej Brytanii oraz Danii. 42 lub mniej mieszkańców km² znajdowało się w Hiszpanii, Austrii, Chorwacji, Bośni i Hercegowinie, Albanii, Serbii, Czarnogórze, Grecji, Bułgarii, Rumunii.

Indeks dolny Przyrost liczby ludności świata w latach 1800–1900 (dane w milionach).
Źródło: Rondo Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Warszawa 2001, s. 206. Indeks dolny koniec_{Przyrost liczby ludności świata w latach 1800–1900 (dane w milionach).
Źródło: Rondo Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Warszawa 2001, s. 206.}

Do rozwoju demograficznego, patrząc z perspektywy lokalnej, przyczyniały się również migracjemigracjamigracje. Ludność Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych czy Prus powiększała się znacznie wskutek napływu migrantów. Negatywny bilans ludności w krajach, z których pochodzili migranci, był równoważony przez wysoki przyrost naturalny. Masowe migracje nie byłyby możliwe, gdyby nie wywołany rewolucją przemysłową rozwój środków transportu, takich jak kolej czy statki parowe.

UrbanizacjaurbanizacjaUrbanizacja

Wzrost liczby ludności pociągnął za sobą urbanizację, ponieważ postęp technologiczny na wsi oraz industrializacja wywoływały falę migracyjną ukierunkowaną do miast. Migracja wieś–miasto przybierała okresowo bardzo gwałtowne tempo, podobnie zresztą jak migracja do innych krajów. Dla przybyszów brakowało środków transportu, mieszkań, czasami żywności i właściwej opieki sanitarnej. W 1700 r. Londyn liczył ok. 0,5 mln mieszkańców, a 100 lat później ta liczba się podwoiła. W 1900 r. Londyn był już ponadczteromilionową metropolią.

W jeszcze szybszym tempie rozwijały się ośrodki przemysłowe, które w XVIII w. były mało znanymi mieścinami, a rewolucja przemysłowa uczyniła z nich wielkie miasta fabryczne. W Manchesterze, Leeds czy Birmingham pojawienie się nagłej fali migracyjnej wiązało się początkowo z brakiem odpowiednich siedzib i udogodnień dla olbrzymich rzesz ludzkich. Rozwój infrastruktury nie nadążał za ogromnym popytem. W okresie braku zamówień i zdarzającego się już w pierwszej połowie XIX w. przejściowego kryzysu gospodarczego wielkie miasta przemysłowe stawały się siedliskiem nędzy i patologii społecznych.

Co zatem popychało ludzi do porzucania życia na wsi i tułaczki do miast, gdzie czekał ich niepewny los, a czasem nędza? Historycy jeszcze długo będą toczyć na ten temat spory. Wydaje się nie ulegać wątpliwości, że mimo przejściowych załamań stopa życiowa brytyjskich robotników w latach 1750–1850 stale się podnosiła i przez cały ten okres była wyższa niż na wsi. Olbrzymia liczba godzin spędzanych w pracy w ciągu doby, praca na zmiany, zatrudnianie dzieci, brak odpowiednich zabezpieczeń socjalnych, nędzny poziom higieny pracy – to wszystko są rzeczy, które szokują z dzisiejszej perspektywy. Tak o zjawisku pracy dzieci pisał XIX‑wieczny francuski ekonomista, socjolog i dziennikarz Eugène Buret:

Jednakże patrząc z perspektywy XIX‑wiecznych robotników ich warunki pracy były często lepsze niż na wsi. Ponadto – w odróżnieniu od sytuacji panującej na wsi – można było mieć nadzieję na awans, poprawę losu dla siebie lub dzieci. Nie bez znaczenia był też fakt, że życie w mieście było ciekawsze niż na wsi.

Nowe klasy i warstwy społeczne

W Europie starego ładu istniały trzy stany: kler, szlachta i wszyscy pozostali (stan trzeci). Industrializacja i rewolucja przemysłowa doprowadziły do powstania nowych klas społecznych i trwałej zmiany struktury społeczeństwa. Nie był to jednak proces szybki. Do końca XIX w. większość mieszkańców Europy była chłopami, a współczynnik urbanizacji mało gdzie przekraczał 50 proc. Arystokracja nadal cieszyła się prestiżem społecznym i zachowywała wpływy.

Najważniejszymi z nowych klaswarstwa społecznaklas były klasa robotniczaklasa robotniczaklasa robotnicza oraz inteligencjainteligencjainteligencja. Ta pierwsza była bardzo zróżnicowana: robotnicy zatrudnieni w wielkich fabrykach stanowili tylko jej małą część. Przeważali pracownicy drobnych warsztatów, siła najemna w rzemiośle, wolni najemnicy, służba domowa. Do wymienionych grup robotniczych trudniej było dotrzeć z konkretną pomocą socjalną czy zorganizować ich do walki o swoje prawa. W żadnym z krajów europejskich do końca XIX w. robotnicy nie stanowili grupy dominującej liczebnie i dlatego ich siła polityczna nie była wielka.

Warstwa inteligencji grupowała osoby legitymujące się wykształceniem i utrzymujące się z wykonywania wolnych zawodów albo pracy wymagającej dużych kwalifikacji. Znaczenie tej grupy rosło w miarę rozwoju technologii i odchodzenia od tradycyjnych metod produkcji. Wielu przedstawicieli inteligencji znajdowało zatrudnienie w zawodach ważnych dla rozbudowującego gwałtownie swoje instytucje państwa, np. w szkole i w administracji.

Rewolucja przemysłowa i towarzyszące jej procesy społeczne zdemokratyzowały społeczeństwo – bariery mobilności były niższe, łatwiej można było starać się o awans.

Lepsze wykształcenie

Rewolucji przemysłowej, urbanizacji oraz powstawaniu nowych klas i warstw społecznych towarzyszył wzrost poziomu wykształcenia. Miał on różne przyczyny, jedną z nich był rosnący poziom wymagań stawianych pracownikom w różnych dziedzinach produkcji i usług. Analiza poniższych danych pozwala zauważyć, jak dynamicznie rósł (w ciągu tylko 50 lat!) procent osób umiejących pisać i czytać.

Indeks dolny Dorosłe osoby piśmienne w wybranych krajach (w %). W których krajach procentowy wzrost był największy? 
Źródło: Rondo Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Warszawa 2001, s. 233. Indeks dolny koniec_{Dorosłe osoby piśmienne w wybranych krajach (w %). W których krajach procentowy wzrost był największy? 
Źródło: Rondo Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Warszawa 2001, s. 233.}

Indeks dolny Uczniowie szkół podstawowych w wybranych krajach (na 10 000 mieszkańców). 
Źródło: Rondo Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Warszawa 2001, s. 233. Indeks dolny koniec_{Uczniowie szkół podstawowych w wybranych krajach (na 10 000 mieszkańców). 
Źródło: Rondo Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Warszawa 2001, s. 233.}

Kwestia robotnicza

Już w XVIII‑wiecznej Wielkiej Brytanii powstawały pierwsze samopomocowe organizacje robotnicze. W okresie kryzysu przemysłu angielskiego związanego z blokadą kontynentalną (nałożoną przez Napoleona Bonapartego) w niektórych rejonach kraju doszło do prób niszczenia maszyn uznanych przez robotników za przyczynę ich nieszczęść. Na czele tego ruchu stał (najpierw w rzeczywistości, a potem jako symbol) Ned LuddNedNed Ludd – stąd jego członków nazywamy luddystamiluddyzmluddystami. Zamarł on jednak szybko na skutek ostrych represji, a przede wszystkim poprawy koniunktury w przemyśle po upadku Napoleona.

Jeszcze w XVIII w. związki zawodowe były zabronione przez prawo (np. prawo Le Chapeliera we Francji z 1791 r.). Jednak już ok. 1825 r. istnienie związków zawodowych zostało faktycznie zaakceptowane w Wielkiej Brytanii, a podejmowane przez nie działania uznawano za legalne. Najstarszym związkiem zawodowym był związek metalowców. W 1833 r., m.in. z inicjatywy Roberta Owena, parlament angielski uchwalił tzw. ustawę fabryczną. Zakazano w niej zatrudniania w fabrykach dzieci poniżej 12. roku życia, ograniczono długość dnia pracy w przemyśle włókienniczym do 16 godzin i wprowadzono inspekcję fabryczną.

Brytyjskie rozwiązania naśladowano później w innych państwach. W okresie Wiosny Ludów kwestia robotnicza stała się sprawą polityczną w efekcie wydania w 1848 r. Manifestu komunistycznegoManifest komunistycznyManifestu komunistycznego. Komuniści nie mieli jednak realnego wpływu na sytuację robotników aż do czasu powstania I Międzynarodówki w 1864 r. i wybuchu powstania ludowego w Paryżu w 1871 r., czyli Komuny Paryskiej. W 1851 r. powstała pierwsza centrala związkowa w Wielkiej Brytanii i za sprawą masowych strajków walka o prawa robotników stała się bardziej skuteczna. Warto wspomnieć, że robotnicy angielscy domagali się nie tylko praw politycznych, ale i prawa wyborczego (w ich imieniu walczył o to ruch czartystówczartyzmczartystów). Państwem, które próbowało rozwiązać problemy robotników drogą odgórnych reform, były Niemcy za czasów kanclerza Bismarcka. W 1883 r. rząd Bismarcka wprowadził obowiązkowe ubezpieczenia chorobowe robotników, w następnym roku ubezpieczenia wypadkowe, a w 1889 r. ubezpieczenia na starość i od niezdolności do pracy.

Słownik

Słowa kluczowe

urbanizacja, industrializacja, rewolucja przemysłowa, klasa robotnicza, inteligencja, kongres wiedeński

Bibliografia

R. Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, tłum. H. Lisicka‑Michalska, M. Kluźniak, Warszawa 2001.

A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2008.

B.W. Higman, Historia żywności, tłum. A. Kunicka, Warszawa 2012.

Historia życia prywatnego. Od rewolucji francuskiej do I wojny światowej, t. 4, pod red. M. Perrota, Wrocław 1999.

J. Kaliński, Historia gospodarcza XIX i XX wieku, Warszawa 2008.

T. Kemp, Industrializacja w XIX‑wiecznej Europie, tłum. L. Garczyński, Warszawa–Wrocław 1991.

T. Kizwalter, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2007.

M. Kopczyński, Dzieci fabryczne, „Mówią Wieki” 12/2014.

K. Śmiechowski, Z perspektywy stolicy. Łódź okiem warszawskich tygodników społeczno‑kulturalnych (1881–1905), Ibidem, Łódź 2012.

A. Żarnowska, Klasa robotnicza Królestwa Polskiego 1870–1914, PWN, Warszawa 1974.