Przeczytaj
Literatura jako sztuka
W starożytności pojęcie „sztuka” (gr. téchne, łac. ars) oznaczało umiejętność tworzenia dzieł według określonych reguł. Nie ograniczano działań wyłącznie do tych, w których brali udział artyści – sztuką zajmował się np. rzeźbiarz, malarz, ale też woźnica czy szewc. Nabytą w trakcie praktyki umiejętność, czyli właśnie „sztukę”, przeciwstawiano wrodzonym zdolnościom, czyli talentowi.
Grecy, m.in. Platon, podkreślali konieczność posiadania naturalnych zdolności.
Za równie ważny uznawali wpływ boskiego natchnienia, np. inspirację ze strony muz. Jednak już w tekstach ArystotelesaArystotelesa pojawia się przekonanie, że twórca powinien łączyć wrodzone uzdolnienia ze znajomością reguł. Podobnie rzymski poeta HoracyHoracy w wierszowanym traktacie nazywanym Ars poetica (Sztuka poetycka), znanym także jako List do Pizonów, wskazywał na konieczność łączenia talentu z rzemiosłem.
Sztuka poetyckaCzy pieśń chwalebną tworzy natura czy sztuka,
wiedziono spory: nie wiem, na co by się zdała
nauka bez zdolności czy talent surowy:
rzecz jedna żąda drugiej i łączą się zgodnie.
Znaczenie połączenia obu sfer podkreślał inny rzymski twórca – CyceronCyceron. W traktacie O mówcy sugerował, by orator nie polegał wyłącznie na wewnętrznych predyspozycjach, ale poznał zasady układania przemowy. Zalecenie, by przyswoić sobie reguły, odgrywało zatem istotną rolę również w retoryceretoryce, czyli w sztuce polegającej na tworzeniu ukształtowanej artystycznie, a przy tym skutecznej wypowiedzi.
Stosowność jako kategoria literacka
W antyku uznawano, że jedną z cech podstawowych i decydujących o wartości estetycznejestetycznej dzieła retorycznego lub utworu literackiego jest jego stosowność. W języku greckim pojęcie to oddawano słowem prépon, natomiast w łacinie – wyrazem decorum.
Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedycznyZasada stosowności [...] zwana potocznie „taktem retorycznym”, decyduje o właściwym i celowym doborze i użyciu środków retorycznych. Fundamentem tej zasady jest osobiste wyczucie (stąd „takt”) mówcy (pisarza), rozwijane przez doświadczenie i ćwiczenie. „Jak w życiu, tak w wymowie, nic nie jest trudniejsze, jak rozpoznać to, co przystoi, Grecy to prépon, my zaś decorum nazywamy. Jest na to wiele i świetnych przepisów i rzecz jest jak najbardziej warta poznania. Gdy brak nam o tym wiedzy, błądzimy nie tylko w życiu, ale też bardzo często w poezji i wymowie” (Cyceron [...]). Stosowność retoryczna obejmuje zarówno kwestie estetyczne (piękno celowe), etyczne (sposób mówienia zgodny z etosem mówcy) i stylistyczne (odpowiednie użycie figur właściwe dla określonego celu wypowiedzi perswazyjnej). W podręcznikach retoryki najczęściej analizowano stosowność „wewnętrzną” i „zewnętrzną”. Stosowność wewnętrzna polega na utrzymaniu zgody między myślą, rzeczą (res) a słowem (verbum): „odpowiednie dać rzeczy słowo”. Nazywano to koherencją (od łac. cohaereo ‘łączyć się, przylgnąć’) rzeczy i słów. Regulatorem tej zgodności jest jedna z tzw. czterech zalet (sprawności) stylu, określana terminem aptum [...]. „Język będzie stosowny – twierdził Arystoteles – jeśli będzie wyrażał wzruszenie i charakter i jeśli będzie odpowiedni do swego przedmiotu. [...]”. Stosowność zewnętrzna odnosi się do zgody między sposobami wygłoszenia mowy a możliwościami jej odbioru przez słuchacza w zestawieniu z różnymi okolicznościami czasu i miejsca.
W rozważaniach na temat stosowności (prépon, aptum, decorum) pojawiają się trzy podstawowe wątki:
zestrojenie wypowiedzi literackiej z typem osoby mówiącej w tekście (narratorem, podmiotem lirycznym) – sposób mówienia powinien pasować
do wieku, płci, stanu społecznego i charakteru tej osoby;łączenie poszczególnych gatunków literackich, np. komedii i tragedii, z określonym typem bohatera oraz sposobem, w jaki ten bohater się wypowiada;
styl odpowiedni dla danego bohatera czy przedstawionej w utworze sytuacji.
Za niestosowne uznawano natomiast sytuacje, w których np.:
pochodząca z nizin społecznych osoba mówiąca w tekście wypowiadała się w sposób elokwentny i elegancki, ponieważ było to niewiarygodne;
w komedii głównymi postaciami były osoby należące do elit, herosi czy bogowie, gdyż wyśmiewanie ich miało być nieetyczne i niepedagogiczne;
posługiwano się podniosłym słownictwem lub skomplikowaną składnią w sprawach nieistotnych, bo powodowało to dysonans między tematem a formą wypowiedzi.
Styl wypowiedzi
Arystoteles, Horacy, Cyceron oraz inni antyczni teoretycy i twórcy wskazywali
na konieczność posługiwania się odpowiednim, czyli stosownym, stylem.
Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedycznyStyl stosowny [...] to styl celowy, właściwy, funkcjonalny, a więc zgodny z przedmiotem, naturą i celem myśli [...]. Zasada stosowności poucza, jak posługiwać się chwytami stylistycznymi, aby osiągnąć zamierzone wrażenie estetyczne i pożądany efekt perswazyjny. [...] „Ta odpowiedniość oznacza:
a) nie mów niedbale o poważnych sprawach ani uroczyście o marnych;
b) nie dołączaj ozdobnych przydawek do lichych wyrazów
(np. «O czcigodne drzewo figowe»);
c) celem wyrażenia wzruszenia używaj języka człowieka rozzłoszczonego, jeśli mówisz o gwałcie; jeśli zaś mówisz o bezbożności i o brzydocie, używaj języka człowieka wzdragającego się i powściągliwego; mówiąc o czynach zasługujących na pochwałę, stosuj język człowieka zachwyconego; jeśli o żałosnych sprawach – człowieka przygnębionego i podobnie we wszystkich innych wypadkach. [...] Wszystkie odmiany stylu oratorskiego można stosować w porę i nie w porę” [...]. Reguła stosowności stylu [...] oznaczała więc dostosowanie stylu do rodzaju perswazji [...], do możliwości oratorskich podmiotu [...], wreszcie do nastroju odbiorców i całego splotu okoliczności towarzyszących procesowi perswazji.
W antyku zazwyczaj rozróżniano trzy style, odpowiednie dla określonego typu bohatera czy sytuacji: niski (prosty), średni i wysoki (wzniosły). Żaden z nich nie był lepszy od pozostałych – za najważniejsze uznawano to, by stosować je w odpowiednich okolicznościach. Ten podział można dostrzec np. w twórczości WergiliuszaWergiliusza.
StosownośćStyl niski (humilis) miał być stosowny dla przedmiotu, którego przykładu dostarczają Bukoliki, gdzie na pierwszy plan wysuwają się postacie należące do świata pasterskiego. Styl średni (mediocris) reprezentują Georgiki, w których pojawiają się postacie związane z rolą i kulturą agrarną; styl wysoki (grandiloquus) to styl Eneidy, prezentującej działania bohaterów stanowo najwyższych.
Słownik
(gr. allegoreo – mówić coś innego) – postać lub motyw o znaczeniu przenośnym, a przy tym utrwalonym w kulturze
(łac. apostrŏphe; gr. apostréphō – odwracam się) – bezpośredni zwrot do adresata wypowiedzi
(gr. epos – słowo) – gatunek epiki obejmujący rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, a ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów, przedstawione na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności
(gr. aisthētikḗ – wrażenie zmysłowe) – wiedza o przedmiotach pięknych i przeżyciach z nimi związanych; nauka o pięknie
(gr. ethos – zwyczaj) – dział filozofii zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem zasad moralnych
(łac. inversio – odwrócenie) – szyk przestawny
(łac. colloquium – rozmowa) – potocyzm, wyraz lub wyrażenie stosowane przede wszystkim w języku potocznym
(gr. néos + logos – nowe + słowo) – wyraz tworzony najczęściej w związku z koniecznością nazwania rzeczy lub zjawisk dotąd niewystępujących w rzeczywistości danego języka
(łac. rhetoricus) – pytanie zadane nie w celu uzyskania odpowiedzi, lecz np. aby skłonić odbiorcę do przemyśleń na określony temat
(łac. rhetorica) – sztuka tworzenia według reguł przemowy, która ma służyć przekonaniu odbiorcy, a przy tym wykazywać się artystycznym ukształtowaniem; obejmująca zasady doboru słów, konstrukcji zdań, posługiwania się tropami i figurami retorycznymi oraz umiejętnej argumentacji