Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Literatura jako sztuka

W starożytności pojęcie „sztuka” (gr. téchne, łac. ars) oznaczało umiejętność tworzenia dzieł według określonych reguł. Nie ograniczano działań wyłącznie do tych, w których brali udział artyści – sztuką zajmował się np. rzeźbiarz, malarz, ale też woźnica czy szewc. Nabytą w trakcie praktyki umiejętność, czyli właśnie „sztukę”, przeciwstawiano wrodzonym zdolnościom, czyli talentowi.

Grecy, m.in. Platon, podkreślali  konieczność posiadania naturalnych zdolności.
Za równie ważny uznawali wpływ boskiego natchnienia, np. inspirację ze strony muz. Jednak już w tekstach ArystotelesaArystotelesArystotelesa pojawia się przekonanie, że twórca powinien łączyć wrodzone uzdolnienia ze znajomością reguł. Podobnie rzymski poeta HoracyHoracyHoracy w wierszowanym traktacie nazywanym Ars poetica (Sztuka poetycka), znanym także  jako List do Pizonów, wskazywał na konieczność łączenia talentu z rzemiosłem.

Horacy Sztuka poetycka

Czy pieśń chwalebną tworzy natura czy sztuka,
wiedziono spory: nie wiem, na co by się zdała
nauka bez zdolności czy talent surowy:
rzecz jedna żąda drugiej i łączą się zgodnie.

1 Źródło: Horacy, Sztuka poetycka, [w:] tegoż, Dzieła wszystkie, tłum. A. Lam, Warszawa 2019, s. 491.
RN8xQXMLO3Gao
Lawrence Alma‑Tadema, Trudny wers Horacego, 1881
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Znaczenie połączenia obu sfer podkreślał inny rzymski twórca – CyceronCyceronCyceron. W traktacie O mówcy sugerował, by orator nie polegał wyłącznie na wewnętrznych predyspozycjach, ale poznał zasady układania przemowy. Zalecenie, by przyswoić sobie reguły, odgrywało zatem istotną rolę również w retoryceretorykaretoryce, czyli w sztuce polegającej na tworzeniu ukształtowanej artystycznie, a przy tym skutecznej wypowiedzi.

Stosowność jako kategoria literacka

W antyku uznawano, że jedną z cech podstawowych i decydujących o wartości estetycznejestetykaestetycznej dzieła retorycznego lub utworu literackiego jest jego stosowność. W języku greckim pojęcie to oddawano słowem prépon, natomiast w łacinie – wyrazem decorum.

Mirosław Korolko Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny

Zasada stosowności [...] zwana potocznie „taktem retorycznym”, decyduje o właściwym i celowym doborze i użyciu środków retorycznych. Fundamentem tej zasady jest osobiste wyczucie (stąd „takt”) mówcy (pisarza), rozwijane przez doświadczenie i ćwiczenie. „Jak w życiu, tak w wymowie, nic nie jest trudniejsze, jak rozpoznać to, co przystoi, Grecy to prépon, my zaś decorum nazywamy. Jest na to wiele i świetnych przepisów i rzecz jest jak najbardziej warta poznania. Gdy brak nam o tym wiedzy, błądzimy nie tylko w życiu, ale też bardzo często w poezji i wymowie” (Cyceron [...]). Stosowność retoryczna obejmuje zarówno kwestie estetyczne (piękno celowe), etyczne (sposób mówienia zgodny z etosem mówcy) i stylistyczne (odpowiednie użycie figur właściwe dla określonego celu wypowiedzi perswazyjnej). W podręcznikach retoryki najczęściej analizowano stosowność „wewnętrzną” i „zewnętrzną”. Stosowność wewnętrzna polega na utrzymaniu zgody między myślą, rzeczą (res) a słowem (verbum): „odpowiednie dać rzeczy słowo”. Nazywano to koherencją (od łac. cohaereo ‘łączyć się, przylgnąć’) rzeczy i słów. Regulatorem tej zgodności jest jedna z tzw. czterech zalet (sprawności) stylu, określana terminem aptum [...]. „Język będzie stosowny – twierdził Arystoteles – jeśli będzie wyrażał wzruszenie i charakter i jeśli będzie odpowiedni do swego przedmiotu.  [...]”. Stosowność zewnętrzna odnosi się do zgody między sposobami wygłoszenia mowy a możliwościami jej odbioru przez słuchacza w zestawieniu z różnymi okolicznościami czasu i miejsca.

2 Źródło: Mirosław Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990, s. 50–51.

W rozważaniach na temat stosowności (prépon, aptum, decorum) pojawiają się trzy podstawowe wątki:

  • zestrojenie wypowiedzi literackiej z typem osoby mówiącej w tekście (narratorem, podmiotem lirycznym) – sposób mówienia powinien pasować
    do wieku, płci, stanu społecznego i charakteru tej osoby;

  • łączenie poszczególnych gatunków literackich, np. komedii i tragedii, z określonym typem bohatera oraz sposobem, w jaki ten bohater się wypowiada;

  • styl odpowiedni dla danego bohatera czy przedstawionej w utworze sytuacji.

Za niestosowne uznawano natomiast sytuacje, w których np.:

  • pochodząca z nizin społecznych osoba mówiąca w tekście wypowiadała się w sposób elokwentny i elegancki, ponieważ było to niewiarygodne;

  • w komedii głównymi postaciami były osoby należące do elit, herosi czy bogowie, gdyż wyśmiewanie ich miało być nieetyczne i niepedagogiczne;

  • posługiwano się podniosłym słownictwem lub skomplikowaną składnią w sprawach nieistotnych, bo powodowało to dysonans między tematem a formą wypowiedzi.

Styl wypowiedzi

Arystoteles, Horacy, Cyceron oraz inni antyczni teoretycy i twórcy wskazywali
na konieczność posługiwania się odpowiednim, czyli stosownym, stylem.

Mirosław Korolko Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny

Styl stosowny [...] to styl celowy, właściwy, funkcjonalny, a więc zgodny z przedmiotem, naturą i celem myśli [...]. Zasada stosowności poucza, jak posługiwać się chwytami stylistycznymi, aby osiągnąć zamierzone wrażenie estetyczne i pożądany efekt perswazyjny. [...] „Ta odpowiedniość oznacza:
a) nie mów niedbale o poważnych sprawach ani uroczyście o marnych;
b) nie dołączaj ozdobnych przydawek do lichych wyrazów
(np. «O czcigodne drzewo figowe»);
c) celem wyrażenia wzruszenia używaj języka człowieka rozzłoszczonego, jeśli mówisz o gwałcie; jeśli zaś mówisz o bezbożności i o brzydocie, używaj języka człowieka wzdragającego się i powściągliwego; mówiąc o czynach zasługujących na pochwałę, stosuj język człowieka zachwyconego; jeśli o żałosnych sprawach – człowieka przygnębionego i podobnie we wszystkich innych wypadkach. [...] Wszystkie odmiany stylu oratorskiego można stosować w porę i nie w porę” [...]. Reguła stosowności stylu [...] oznaczała więc dostosowanie stylu do rodzaju perswazji [...], do możliwości oratorskich podmiotu [...], wreszcie do nastroju odbiorców i całego splotu okoliczności towarzyszących procesowi perswazji.

3 Źródło: Mirosław Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990, s. 100–101.

W antyku zazwyczaj rozróżniano trzy style, odpowiednie dla określonego typu bohatera czy sytuacji: niski (prosty), średni i wysoki (wzniosły). Żaden z nich nie był lepszy od pozostałych – za najważniejsze uznawano to, by stosować je w odpowiednich okolicznościach. Ten podział można dostrzec np. w twórczości WergiliuszaWergiliuszWergiliusza.

Teresa Michałowska Stosowność

Styl niski (humilis) miał być stosowny dla przedmiotu, którego przykładu dostarczają Bukoliki, gdzie na pierwszy plan wysuwają się postacie należące do świata pasterskiego. Styl średni (mediocris) reprezentują Georgiki, w których pojawiają się postacie związane z rolą i kulturą agrarną; styl wysoki (grandiloquus) to styl Eneidy, prezentującej działania bohaterów stanowo najwyższych.

4 Źródło: Teresa Michałowska, Stosowność, [w:] Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze – Renesans – Barok), red. T. Michałowska, Wrocław 1990, s. 790: Stosowność.
Arystoteles
Horacy
Cyceron
Wergiliusz

Słownik

alegoria
alegoria

(gr. allegoreo – mówić coś innego) – postać lub motyw o znaczeniu przenośnym, a przy tym utrwalonym w kulturze

apostrofa
apostrofa

(łac. apostrŏphe; gr. apostréphō – odwracam się) – bezpośredni zwrot do adresata wypowiedzi

epos
epos

(gr. epos – słowo) – gatunek epiki obejmujący rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, a ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów, przedstawione na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności

estetyka
estetyka

(gr. aisthētikḗ – wrażenie zmysłowe) – wiedza o przedmiotach pięknych i przeżyciach z nimi związanych; nauka o pięknie

etyka
etyka

(gr. ethos – zwyczaj) – dział filozofii zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem zasad moralnych

inwersja
inwersja

(łac. inversio – odwrócenie) – szyk przestawny

kolokwializm
kolokwializm

(łac. colloquium – rozmowa) – potocyzm, wyraz lub wyrażenie stosowane przede wszystkim w języku potocznym

neologizm
neologizm

(gr. néos + logos – nowe + słowo) – wyraz tworzony najczęściej w związku z koniecznością nazwania rzeczy lub zjawisk dotąd niewystępujących w rzeczywistości danego języka

pytanie retoryczne
pytanie retoryczne

(łac. rhetoricus) – pytanie zadane nie w celu uzyskania odpowiedzi, lecz np. aby skłonić odbiorcę do przemyśleń na określony temat

retoryka
retoryka

(łac. rhetorica) – sztuka tworzenia według reguł przemowy, która ma służyć przekonaniu odbiorcy, a przy tym wykazywać się artystycznym ukształtowaniem; obejmująca zasady doboru słów, konstrukcji zdań, posługiwania się tropami i figurami retorycznymi oraz umiejętnej argumentacji