Tadeusz Kotarbiński

RGDQ1gZfPNUUE1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma ukazany lewy profil. Na głowie ma zaczesane ku górze, krótko ostrzyżone włosy. Zaznaczone jest wyraźnie jego wysokie czoło. Twarz mężczyzny jest szczupła. Mężczyzna ma wąsy podwinięte ku górze.

Urodził się w Warszawie, w 1886 roku. Ukończył filozofię na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie studiował pod kierunkiem Kazimierza Twardowskiego, a w 1929 roku został profesorem Uniwersytetu Warszawskiego; członek szkoły lwowsko‑warszawskiej. Podczas wojny uczestniczył w tajnym nauczaniu. W latach 1945–1949 był rektorem Uniwersytetu Łódzkiego, który organizował. W latach 1957–1962 przewodził Polskiej Akademii Nauk, z kolei w latach 1960–1963 Międzynarodowemu Instytutowi Filozoficznemu. Zmarł 3 października 1981 roku. Był wszechstronnym badaczem filozoficznym: jest autorem ontologicznej koncepcji reizmureizm, konkretyzmreizmu; sformułował etykę opiekuna spolegliwego, w prakseologiiprakseologiaprakseologii postulował realizm praktyczny, czyli stawianie sobie celów możliwych do osiągnięcia; zajmował się również historią filozofii oraz logiką. Na studentów i współpracowników oddziaływał nie tylko wybitnym dorobkiem intelektualnym, ale też był postrzegany jako autentyczny autorytet moralny. Jakkolwiek był aktywnym i sprawnym działaczem organizacyjno‑naukowym w powojennej Polsce, nie zmierzał do celów kosztem moralnych kompromisów.

Człowiek czcigodny

Jak Tadeusz Kotarbiński charakteryzował człowieka czcigodnego? Jako najważniejsze profesor wymienia następujące cechy osoby zasługującej na szczególny szacunek:

• wrażliwość na cudze cierpienie, cudzy ból – co jest kwintesencją dobrego człowieka;

• odwaga – dzielny człowiek potrafi się narazić dla dobra tego, kogo ma pod opieką;

• uczciwość – osoba taka dotrzymuje słowa, jest wiarygodna, nie zawodzi pokładanego w niej zaufania;

• wytrwałość – nieuleganie pokusom i chętkom, które mogłyby zawrócić człowieka z raz obranej drogi moralnej.

Człowiek czcigodny to opiekun spolegliwy, bo w moralnym zobowiązaniu opieki, czyli wsparcia w ludzkiej walce z zagrażającym zewsząd człowiekowi cierpieniem, wyraża się – zdaniem T. Kotarbińskiego – doświadczenie etyczne człowieka.

Etyka niezależna

R1AU5mIgq9CYi

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Mężczyzna wsadza okradzionego człowieka na konia. W ich pobliżu widać otwartą, pustą skrzynię. Z lewej strony obrazu, na drugim planie, w oddali widać dwóch ludzi. Wyminęli oni rannego leżącego na drodze i pozostawili go bez pomocy.

Etykę T. Kotarbińskiego określa się jako etykę niezależnąetyka niezależnaetykę niezależną. Autor „Medytacji o życiu godziwym”, wskazując na uznane przez siebie za godne czci formy zachowania ludzkiego, nie uzasadnia ich racjami metafizycznymi lub religijnymi. Jednak treści etyki opiekuństwa spolegliwego są bardzo zbliżone do ewangelickiej etyki miłości bliźniego. Kotarbiński nie odrzucił chrześcijańskiej etyki, w jakiej został wychowany, ale nie uważał, że nakazy, które z niej wynikają, muszą mieć uzasadnienie religijne. Odrzuciwszy racje i tezy metafizyczne, odwoływał się do intuicji moralnych, które nazywał oczywistością sercaoczywistość sercaoczywistością serca. Był przekonany, że pewne odczucia moralne mogą być oczywiste dla ludzi odmiennych światopoglądów, kultur czy czasów. Zakładał, że ludzkie sumienie kształtuje się poprzez uczestnictwo w życiu społecznym. Życie człowieka jest nieustannie zagrożone, zarówno przez siły przyrody, jak też przez działania innych ludzi, dlatego pierwszym wymogiem moralnym dla człowieka jest pomoc osobie, która tej pomocy potrzebuje. I sytuacja bycia w potrzebie jest – wg Kotarbińskiego – sytuacją uniwersalną człowieka, niezależną od czasów i miejsc, w których on żyje. Dlatego etyka oparta na nakazie wsparcia i pomocy temu, który jest w potrzebie, jest etyką uniwersalną. I nie ogranicza się wyłącznie do naszych podopiecznych, wobec których podjęliśmy pewne zobowiązania, ale mamy powinność opiekuństwa spolegliwego wobec każdego bliźniego, w tym nieprzyjaciela, dla którego sytuacji nasze zachowanie może mieć znaczenie. Na tym polega dojrzałość moralna. Uczymy się jej dzięki trosce o najbliższych, ale właściwa jej postać to taka, w której dotyczy ona każdego człowieka. Oczywiście dojrzałość moralna nie uwalnia nas od przeżywania konfliktów – gdy zobowiązania moralne mogą być sprzeczne, wówczas należy odwołać się do sumienia. Jednak nigdy nie można traktować przedmiotowo człowieka ani zdawać się na nienawiść do niego, dlatego T. Kotarbiński był przeciwnikiem kary śmierci. Etyka niezależna oznacza więc uznawanie określonych wartości i zasad działania moralnego niezależnie od metafizycznego, w tym religijnego, ich uzasadnienia. Etycy formułujący takie propozycje normatywne uzasadniają je odwołaniem się do antropologii (np. szczególnych właściwości natury ludzkiej lub określonej władzy poznawczej, jaką dysponuje człowiek).

Etyka minimalistyczna?

Tadeusz Kotarbiński określał sformułowany przez siebie program etyczny jako minimalistycznyetyki minimalistyczneminimalistyczny – nie oczekiwał rekordów, ale solidności. Zamieniał wielkie hasła etyczne na skromniejsze formuły: „kochaj drugich” na „wyzbądź się nienawiści do drugich, a przynajmniej nie kieruj się nienawiścią w działaniu”; „uszczęśliwiaj innych” na „obowiązkiem jest walka z cudzym nieszczęściem”. I choć cele przed człowiekiem czcigodnym stawiał – zdawałoby się – zwyczajne: nie kłamać, nie oszukiwać, nie opuszczać w potrzebie, to nierzadko są to cele wymagające zaangażowania czy nawet heroizmu, gdy np. bycie przyzwoitym wyraźnie koliduje z naszymi interesami ekonomicznymi albo dawanie świadectwa prawdzie pozostaje w sprzeczności z ideologią autorytarnego państwa. Głoszenie przekonań i poglądów, w których prawdziwość się autentycznie wierzy, to – wg Kotarbińskiego – szczególnie obowiązek nauczycieli i wychowawców, gdyż inaczej będą wychowywać kłamców (takie oczekiwania wobec nauczycieli żyjących i pracujących w okresie stalinizmu i kolejnych dekad Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej trudno uznać za minimalistyczne). W upadku wartości moralnych widział największy upadek człowieczeństwa i dlatego wierność określonym wartościom uważał za nieusuwalny warunek przyzwoitego życia. Wielkim dramatem jest – wg profesora – świadomość, że jest się osobą niegodziwą. Uzyskanie zasłużonej czci sprawia, że człowiek uzyskuje pogodę wewnętrzną.

Słownik