Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej o artystach okresu stanu wojennego, zapoznaj się z poniższym materiałem: „A śpiewak także był sam” – Jacek Kaczmarski„A śpiewak także był sam” – Jacek Kaczmarski
Grudniowy początek dramatu
Stan wojenny został wprowadzony w Polsce 13 grudnia 1981 roku, a zakończył się 22 lipca 1983 roku. Najbardziej pamiętny wydaje się być początek tego tragicznego okresu w dziejach Polski i przemówienie telewizyjne generała Wojciecha JaruzelskiegoWojciecha Jaruzelskiego, w którym poinformował on społeczeństwo o tej decyzji. Od tego momentu sytuacja w kraju, choć już trudna, zaczęła się pogarszać. Obywatele żyli pod ciągłą presją i w nieustającej obawie przed internowanieminternowaniem i represjamirepresjami, a nawet śmiercią; w okresie stanu wojennego z rąk organów państwowych życie straciło około 40 osób.
Należy pamiętać, że stan wojenny miał swój zwiastun już podczas strajków tzw. sierpnia 1980 roku, których uczestnicy wyrażali swój jednoznaczny sprzeciw wobec działania władz. Już wówczas rząd komunistyczny rozważał to rozwiązanie, by stłumić kontestującekontestujące społeczeństwo. W wyniku, jak się później okazało, nietrwałej ugody między społeczeństwem a rządem powstała NSZZ „Solidarność”.NSZZ „Solidarność”.
Jednak czarny scenariusz zrealizował się już w nocy z soboty na niedzielę, 13 grudnia 1981 roku oddziały ZOMOZOMO masowo aresztowały działaczy opozycyjnych. W zaledwie trzy dni po wprowadzeniu stanu wojennego, 16 grudnia, w kopalni „Wujek” doszło do zabicia 9 (a zranienia 23) górników protestujących przeciwko tej drastycznej zmianie funkcjonowania państwa. Innymi formami represji, które w tym okresie nasiliły się to: zmuszanie do współpracy z SBSB (poprzez zastraszanie), podsłuchy, inwigilowanieinwigilowanie, degradacjadegradacja zawodowa. Znakiem charakterystycznym okresu stanu wojennego było także przywrócenie tzw. kartek żywnościowych, co wzmogło niepokój i dramat większości polskich rodzin.
Sztuka pod presją
Artyści, a w tym pisarze, reagowali na ten dramatyczny moment historii, wyrażając swój bunt wobec zastanej rzeczywistości poprzez sztukę. Jednak, ich twórczość była poddawana cenzurzecenzurze, a prace nie mogły być publikowane w oficjalnym obiegu (ten był zarezerwowany dla pisarzy przychylnych władzy, często bardzo słabych, grafomanówgrafomanów). Niektórzy z literatów za wyrażanie sprzeciwu wobec działań władzy byli narażeni na różne represje:
Różne strony tego samegoW PRL‑u aresztowano i uwięziono niewielu, choć kilku zapewne skrytobójczo zamordowano.
Źródło: Włodzimierz Bolecki, Różne strony tego samego, [w:] tegoż, Inna krytyka, Kraków 2006, s. 536–537.
Cenzura jednak najczęściej okazywała się skutecznym narzędziem o podwójnym działaniu:
Różne strony tego samegoOczywiście system wytworzył swoją własną logikę, zgodnie z którą setki tysięcy partyjnych i policyjnych łapsów zaciskało pętlę wokół każdego słowa i zadania tchnącego nieprawomyślnością. Ale faktycznie chodziło nie o słowa, nie o rzeczywiste zagrożenie, które mogłyby spowodować prywatne listy, niepublikowane wiersze czy rozmowy telefoniczne. Chodziło o wytresowanie ludzi, o wsączenie w nich strachu, wymuszenie na jednostkach, instytucjach i środowiskach odruchu donosicielstwa, serwilizmuserwilizmu, o zatarcie granicy pomiędzy przyzwoitością a łajdactwem, uczciwością a moralnym zdziczeniem.
Źródło: Włodzimierz Bolecki, Różne strony tego samego, [w:] tegoż, Inna krytyka, Kraków 2006, s. 536–537.
Pozostało, więc twórcom pragnącym głosić prawdę na temat opresyjnego państwa, tworzyć w ukryciu, w tzw. drugim obiegudrugim obiegu. I tutaj powstało wiele utworów o różnych charakterze, a utworów lirycznych napisano tak dużo, że ten obszar twórczy zyskał nawet miano tzw. okolicznościowej poezji politycznej (za: Danuta Dąbrowska, Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce w latach 1980‑1990, Szczecin 1998). Spełniała ona swoje doraźne, polityczne cele.
Różnorodność form literackiego przeżycia
Twórczość stanu wojennego charakteryzowała się dużą różnorodnością formalną. Tworzono teksty liryczne i prozatorskie, a ogromną popularnością cieszyły się pieśni wykonywane przez bardów (np. przez Jacka Kaczmarskiego), które wówczas podnosiły naród na duchu, a dziś wciąż budzą wzruszenie.
Tekstów powstawało bardzo wiele, dlatego różnią się one zarówno pod względem jakości (od bardzo słabych po wybitne), jak i pod względem gatunku (od tekstów użytkowych jak ulotki przez opowiadania, eseje po wiersze o niezwykłej powadze, ale i skeczeskecze np. Mirona Białoszewskiego). Różniły się także pod względem autorstwa i historyczności powstania. Jak pisze badaczka poezji stanu wojennego Danuta Dąbrowska:
Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce w latach 1980-1990Przeważają tu anonimowe wiersze okolicznościowe, ściśle oparte na realiach konkretnych wydarzeń. Ale obok nich mamy poezję Norwida, Słowackiego i Miłosza, Joanny Kulmowej, Tomasza Jastruna, Leszka Szarugi i innych profesjonalnych poetów, publikujących pod własnym nazwiskiem lub pod pseudonimem. Pojawiają się też przekłady z literatur obcych i przedruki z wydawnictw emigracyjnych. (...) W obieg okolicznościowy zostają włączeni poeci dawni, których twórczość jest doraźnie aktualizowana. Zabieg to zresztą często spotykany w kulturze popularnej, w której tekst traci swe pierwotne znaczenia, zatarte bywają okoliczności jego powstania na rzecz odbioru aluzyjnego, okazjonalnego, preferowanego przez czytelnika. Równie zróżnicowaną jest forma wypowiedzi poetyckich. Satyra sąsiaduje z przeróbkami hymnu państwowego i podniosłymi wierszami religijnymi, pieśni podwórzowe i dziadowskiedziadowskie spotykamy obok litanii i modlitw, patetyczny styl patriotyczno‑religijny obok form piosenkowych z elementami obscenicznymi.
Źródło: Danuta Dąbrowska, Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce w latach 1980-1990, Szczecin 1998, s. 20–21.
To wszystko jednak miało służyć jednemu celowi: sprzeciwiać się okrucieństwu władzy.
Jak pisać po stanie wojennym?
W drugiej połowie lat 80. nieco zmienił się stosunek pisarzy do wydarzeń zapoczątkowanych 13 grudnia 1981 roku. Nie wszyscy podzielali to doświadczenie, deklarując tym samym twórczość niezależną od polityki. Po zakończeniu komunizmu w Polsce, w 1989 roku, temat ten był obecny lecz nieopracowywany przez twórców jako aktualny:
Różne strony tego samegoPo zniknięciu ideologii komunistycznej wytworzyło się, więc puste miejsce, które winno być w miarę szybko zapełnione. Życie intelektualne w Polsce przypomina teraz „pusty pokój, z którego wyprowadził się główny lokator, nielubiany przez nikogo, ale organizujący sublokatorom sposoby zachowania”.
Źródło: Włodzimierz Bolecki, Różne strony tego samego, [w:] tegoż, Inna krytyka, Kraków 2006, s. 536–537.
Ta pustka, o której mowa w przywołanym cytacie została stopniowa wypełniana tematyką rodzącej się kultury masowej, a także odejściem od upolityczniania poezji. Jednym z ciekawszych zjawisk tego okresu jest działalność formacji związanej z czasopismem literacko‑kulturalnym bruLion, do której należeli tacy pisarze, jak Marcin Świetlicki, Miłosz Biedrzycki, Robert Tekieli i inni.
Słownik
(łac. censere – osądzać) - oficjalna kontrola publikacji, widowisk teatralnych, audycji radiowych dokonywana przez specjalny urząd oceniająca je pod względem politycznym, moralnym, obyczajowym; urząd sprawujący tę kontrolę. W PRL cenzura funkcjonowała od 1944 do 1990 roku, a nazwa instytucji ją organizującej to Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk
określenie oznaczające produkcję oraz społeczny obieg niecenzurowanych publikacji, materiałów ikonograficznych i audiowizualnych o charakterze społecznym, politycznym, literackim, historycznym itp., wydawanych w Polsce w latach 1976–1990
(łac. internus – wewnętrzny) – przymusowe umieszczanie ludzi w miejscach odosobnienia, obozach cywilnych albo wojskowych w czasie wojny
pełna nazwa: Niezależny Samorządowy Związek Zawodowy „Solidarność”. Organizacja powstała w skupiała się przede wszystkim na reprezentowaniu interesów robotników i cieszyła się ogromnym poparciem wśród polskiego społeczeństwa
utwory folklorystyczne przeznaczone do śpiewu, gatunek wywodzi się od wędrownych dziadów
(łac. repressus – naciśnięty) – surowy środek stosowany jako forma odwetu lub nacisku
pełna nazwa: Służba Bezpieczeństwa. Organ bezpieczeństwa państwa będący częścią struktury Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, działający w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1956–1989, powołany m.in. do zapewniania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego kraju. Działania SB polegały przede wszystkim na ochronie systemu komunistycznego poprzez kontrolowanie i przenikanie jej członków do wszystkich struktur życia społecznego w Polsce. Służba Bezpieczeństwa brała udział w zwalczaniu opozycji, represjach wobec uczestników demonstracji i strajków, jej funkcjonariusze często działali z naruszeniem prawa PRL, łamali prawa człowieka oraz stosowali tortury
(ang. sketch comedy) – krótki utwór o lekkiej, żartobliwej treści i żywym, dowcipnym dialogu, przeznaczony do wykonania na estradzie
pełna nazwa: Zmilitaryzowane Oddziały Milicji Obywatelskiej. Oddziały Milicji Obywatelskiej powołane w drugiej połowie 1956 r. do zaprowadzania porządku w sytuacjach wyjątkowych